علوم سیاسی در سده اخیر حوزه علمیه قم/ در آموزش «علوم سیاسی» و «مطالعات سیاسی اسلامی» خودکفا هستیم

حجت الاسلام والمسلمین نجف لک زایی در نشست «علوم سیاسی در یکصد سال اخیر حوزه علمیه قم» از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتاسیس حوزه علمیه قم که به همت دبیرخانه یکصدمین سال باز تاسیس حوزه قم با همکاری معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه برگزار شد، با اشاره به اهمیت دین اسلام به سیاست عنوان کرد: پیامبر اسلام (ص) از همان ابتدا مبارزه بی امانی با طاغوت را شروع کرد.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: سرانجام این مبارزه به تشکیل دولت اسلامی در مدینه منجر شد و حکومت اسلامی و دولت اسلامی در قالب های مختلفی تداوم پیدا کرد به طوری که مسلمان اسلام فارغ از سیاست را تصور نمی کردند به همین خاطر دانش های متناسب با دولت در جهان اسلام تولید شد.

وی افزود: تاثیر این تفکر را در آثار فلاسفه با عنوان دولت های فاضل، مدینه فاضله و علم مدنی شاهد هستیم؛ برای مثال کتاب احصاء العلوم فارابی که کتابی با موضوع طبقه بندی علوم است جایگاه ویژه ای برای علم مدنی، فلسفه مدنی و فقه مدنی در نظر گرفته و آثار مختلف مستقلی نیز در باب فلسفه سیاسی اسلام تدوین کرده است.

حجت الاسلام والمسلمین لک زایی اضافه کرد: در میان فقها نیز مرحوم سید مرتضی رساله مستقلی با عنوان فی العمل مع سلطان در باب همکاری با دولت نوشته است. همچنین متکلمان و مفسران نیز در آیات سیاسی به این موضوع توجه کردند.

علوم سیاسی در دوران مختلف اسلام

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: در دوره آل بویه و ایلخانان کتب متعددی نوشته می شود و در دوران صفویه نیز محقق سبزواری کتاب مفصلی در رابطه با سیاست اسلامی با عنوان روضه الانوار عباسی می نویسد و این امر در دوران قاجاریه ادامه پیدا می کند و آثار مختلفی نگارش می شود.

وی افزود: در دوران مشروطه علمای بزرگی وارد صحنه می شوند و کتاب ها و رساله های مهمی در رابطه دولت مشروطه می نویسند که مشهورترین آن ها تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة از آیت الله نائینی است.

حجت الاسلام والمسلمین لک زایی گفت: از اواخر سلسله قاجاریه یا نیمه های سلسله قاجاریه تلاش برای جدایی دین از سیاست شروع می‌شود و در دوره پهلوی اول با شدت بیشتری ادامه پیدا می کند. در این دوران منورالفکران غرب زده و شرق زده هم تلاش های فراوانی می کردند که اسلام را یک دین و مکتب فاقد سیاست تعریف کنند.

وی اظهار کرد: در زمینه جدایی دین از سیاست دو نوع تلاش صورت گرفت در گام نخست برای جدایی دین از سیاست تلاش می کردند، اما اگر موفق به دین زدایی نمی‌شدند سیاست زدایی از دین را دنبال می‌کردند به معنای اینکه یک دین به صورت نمادین داشته باشیم اما این دین از سیاست جدا باشد و کاری به سیاست نداشته باشد.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: از سوی منتقدین این نوع تفکر اقدامات متعددی از دهه ۲۰ آغاز شد که تا دهه ۵۰ ادامه داشت که منجر به سلسله قیام هایی مانند پانزده خرداد شد که در نهایت در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به پیروزی انقلاب اسلامی ایران شد.

وی اضافه کرد: کتاب ولایت فقیه حضرت امام (ره) متن مهمی بود که در این مقطع تدوین شد که در بهمن ۱۳۴۸ تدریس می‌شد. همچنین هم به شکل کتاب مستقل و هم در مجموعه کتابالبیع در جلد دوم منتشر شده است.

حجت الاسلام والمسلمین لک زایی یادآور شد: در فاصله دهه ۲۰ تا ۳۰ آثار متعددی در رابطه با نظریه اسلام درباره دولت و حکومت نوشته شد اما همزمان نیز نویسندگان متعددی در سطح جهان اسلام اقدام به نگارش آثاری تلاش می کردند که اثبات کنند سیاست جز ذاتی اسلام نیست و یا اگر هم از اجزا ذاتی اسلام هست جز مهمی نیست اما این آثار منتهی به اندیشه مهمی نشدند.

وی گفت: پیروزی انقلاب اسلامی از یک سو و فروپاشی مارکسیسم در سال های بعد از سوی دیگر نشان داد که دین در دنیای معاصر زنده است و تلاش هایی که برای حذف دین از ساحت اجتماع و به طور مشخص حذف سیاست دینی صورت گرفته موفق آمیز نبوده است.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی پرسش های سیاسی بیشتری مطرح شد که حوزه های علمیه باید به آن ها پاسخ می داد مخصوصا آنکه که فشارهایی که در دوران پهلوی بر حوزه های علمیه حاکم بود و مانع از پرداختن مستقل حوزه های علمیه به دانش سیاسی می شد از بین رفته بود. این تغییرات سبب شده بود که علما علاوه بر حضور مستقیمی که در مجلس بررسی و تصویب قانون اساسی و مناصب مختلف حکومتی داشتند به مرور تلاش هایی هم برای مطالعات سیاسی اسلامی به شکل منسجم تر در حوزه علمیه آغاز شد به طوری که این مطالعات معطوف به نیازهای روز باشد.

حجت الاسلام والمسلمین لک زایی با بیان اینکه از تلاش ها از سال ۱۳۶۴ آغاز شد، تصریح کرد: در سالهای ۱۳۶۵-۱۳۶۶ موسساتی برای آموزش علوم سیاسی به طلاب در قم ایجاد شد که اولین آن‌ها موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع) بود. این موسسه از میان طلاب حوزه علمیه افرادی را برای آموزش تخصصی علوم سیاسی با هدف تربیت محقق، پژوهشگر و نظریه پرداز در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی و نقد نظریات رقیب از طریق گزینش و مصاحبه پذیرش می کرد.

وی ادامه داد: اقدام این موسسه متفاوت با موسساتی بود که در تهران و بعدا در قم با هدف تربیت کادر سیاسی تشکیل شده بودند. به موازات آموزش هایی که در باقرالعلوم صورت گرفت و نیروهایی که تربیت شدند پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی در دهه ۷۰ و ۸۰ رونق بیشتری گرفت.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، جامعه المصطفی العالمیه، دانشگاه مفید، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مرکز تحقیقات حکومت اسلامی مجلس خبرگان نیز در این زمینه با جذب دانشجو و طلبه فعالیت می کردند به طوری که سبب شده است امروز به وضعیت باثباتی از نظر مطالعات سیاسی اسلامی در آموزش و پژوهش برسیم.

بخش اول: حوزه آموزش

وی بیان کرد: حوزه علمیه در آموزش علوم سیاسی و مطالعات سیاسی اسلامی خودکفا است یعنی تمامی مقاطع مطالعات سیاسی در مراکز وابسته به حوزه یا مراکزی که از میان حوزویان دانش پژوه، دانشجو و طلبه می پذیرند، همچنین هم دوره های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری و هم دوره های سطح دو، سطح سه و سطح چهار در رشته‌ها و گرایش‌های مختلف وجود دارد.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: امروز هم رشته علوم سیاسی و هم رشته های ویژه مطالعات سیاسی اسلامی که توسط خود مراکز سرفصل‌های آن تدوین و در وزارت علوم به تصویب رسیده است را داریم. همچنین برای اولین بار در نظام آموزشی کشور رشته فقه سیاسی در مقطع ارشد و دکتری تدوین شد که در حوزه علمیه و مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی و حوزوی_دانشگاهی تدریس می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه حوزه علمیه در جایگاه ممتاز و بی مانندی در زمینه فقه سیاسی در سطح جهان قرار دارد، عنوان کرد: رشته فلسفه سیاسی اسلام هم در مقطع دکتری در مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی_دانشگاهی با گروه های پژوهشی فعال است. حوزه مطالعات منطقه‌ای، حوزه روابط بین الملل حوزه و گرایش های مختلف در ذیل مطالعات سیاسی یعنی رشته علوم سیاسی گرایش مسائل ایران، گرایش اندیشه سیاسی، گرایش سیاست گذاری عمومی در مراکز آموزشی حوزوی_دانشگاهی در شهر مقدس قم تدریس می‌شود.

حجت الاسلام والمسلمین لک زایی یادآور شد: در دهه ۶۰ اساتید محدودی در زمینه تدریس علوم سیاسی در قم بودند و اکثر اساتید از تهران می آمدند اما امروزه اساتید حوزوی ما در مقطع دکتری علوم سیاسی در دانشگاه های مختلف تدریس می کنند که کیفیت بالایی نیز دارند و مسلط به زبان های مختلف، مسلط به تخصص های مختلف اهل تالیف و تدریس هستند.

بخش دوم: پژوهش

وی بیان کرد: پژوهشکده علوم سیاسی با سه گروه پژوهشی علوم سیاسی، فقه سیاسی و فلسفه سیاسی فعال است که تاکنون بیش از ۲۰۰ اثر در این پژوهشکده منتشر شده است. چهار مجله تخصصی علوم سیاسی در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی (یک مجله فارسی، یک مجله انگلیسی و دو مجله عربی) دارد.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: مرکز تحقیقات حکومت اسلامی با فصلنامه علمی پژوهشی حکومت اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) با مجله علمی پژوهشی معرفت سیاسی، گروه سیاست گروه پژوهشی سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با مجله آیین حکمرانی، گروه های علوم سیاسی، فقه سیاسی و فلسفه سیاسی در جامعه المصطفی با مجلاتی با این موضوعات در حال فعالیت هستند.

وی با اشاره به آثار متعددی که در زمینه مطالعات علوم سیاسی و اسلامی در قم تولید می شود، گفت: انتشار بیش از ۱۵ مجله معتبر با درجات معتبر علمی در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی در قم، تولید کتاب های متعدد، نگارش رساله های دکتری و ارشد گوشه ای از آثار فراوانی است که در عرصه مطالعات سیاسی اسلامی در قم تولید میشود به طوری که اگر نمایشگاهی با این موضع برگزار شود بیش از هزار اثر موفق قابل استفاده داریم.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان انیکه امروز منابع رشته اندیشه سیاسی اسلام و درس های مربوط به مطالعات سیاسی اسلامی توسط همین مراکز پژوهشی مطالعات سیاسی اسلامی تامین می‌شود، گفت: بعد از سخنرانی که رهبر معظم انقلاب در عید سعید مبعث سال ۱۳۹۹ درباره اینکه قرآن کتاب حکمرانی ما است و باید آیین حکمرانی خودمان را از قرآن کریم اخذ کنیم داشتند در مراکز آموزشی و پژوهشی سیاست اسلامی در قم بحث حکمرانی اسلامی مطرح شد به طوری که امروزه می توانیم ادعا کنیم که مراکز مطالعات سیاسی حوزه علمیه اعم از جامعه المصطفی و مراکز حوزوی_دانشگاهی در مرزهای دانش علوم سیاسی در مقیاس جهانی حرکت می کنند.

حجت الاسلام والمسلمین لک زایی اظهار کرد: وقتی بحث علمی وارد کشور می‌شود اغلب مراکز علمی و پژوهشی شروع به ترجمه آثار دیگر کشورها می‌کنند و از تولید آثاری متناسب با فرهنگ مبانی، مشکلات و نیازهای بومی غافل می شوند، اما در حوزه علمیه و مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی در زمینه علوم سیاسی این اتفاق رخ نداد و از همان سال‌های ابتدایی دغدغه تربیت محقق و نظریه پرداز اسلامی مطرح بود به همین خاطر امروز کرسی های نظریه پردازی سیاسی متنوعی به تایید هیئت داوران هیئت های حمایت از کرسی های نظریه پردازی رسیده است.

وی اضافه کرد: برخی از پژوهشگران مطالعات سیاسی و مراکز پژوهشی با رویکرد تولیداتی متناسب با فرهنگ و مشکلات بومی وارد عرصه مطالعات حکمرانی اسلامی شدند که آیا در فرهنگ اسلامی، علوم اسلامی و مکتب اسلام می توانیم از حکمرانی اسلامی سخن بگوییم یا نه؟ اگر می توانیم تعریف، ارکان و هدف آن چیست؟

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عنوان کرد: حکمرانی در دنیا مطرح شد که از تکالیف دولت ها و حجم فعالیت های دولت ها کاسته شود، بخش های مدنی و مردم وارد شوند، بخشی از امور را به دست بگیرند و برای حل مسائل جامعه، کنشگران عرصه های مختلف جمع شوند و آن را تجزیه و تحلیل کنند و با کمک و هم افزایی هم راه حل پیدا کنند. این یعنی تخصص های مختلف، ذی نفعان و ذی ربط مختلف گرد هم جمع شوند و از تعریف مسئله، کشف مسئله، ریشه یابی مسئله، سناریوهای حل مسئله تا اقدام برای حل مسئله با هم مشارکت کنند.

وی گفت: این رویکرد با انقلاب اسلامی وارد کشور ما شده بود که با مطالعات حکمرانی اسلامی تقویت می‌شود. بر اساس تحقیقات صورت گرفته پژوهشگران بیان کردند که دغدغه حکمرانی اسلامی هدایت و حرکت جامعه از وضع موجود به وضع مطلوب است یعنی پیشرفت اسلامی، نقطه مرکزی این حکمرانی قرار گرفته است از سوی دیگر هدف اقامه دین میشود یعنی هدف حکمرانی اسلامی اقامه دین است و اگر ما می خواهیم جامعه به لحاظ مادی و معنوی به پیشرفت نائل شود باید حکمرانی اسلامی را در ابعاد مختلف پیاده کنیم که لازمه این کار اقامه دین است.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه برای اقامه دین باید دین را بشناسیم، اضافه کرد: قرآن کریم می فرماید:«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ، جنّ و انس را نیافریدم، مگر برای آن که مرا بپرستند». اگر رابطه عبودیت ما با خدا بخواهد به معنای کامل تحقق پیدا کند باید بگوییم لازمه عبادت خدا و شکل گیری رابطه عبودیت این است که از خدا اطاعت کامل کنیم. یعنی دین آمده که همه عرصه های زندگی ما را پوشش بدهد؛ زیرا هدف آن هدایت انسان در هم ابعاد است.

وی ادامه داد: اگر بخواهیم در همه عرصه های زندگی از خدا اطاعت کنیم باید در عرصه های مختلف سیاست، اقتصاد، فرهنگ، مدیریت، بهداشت، خانواده، امنیتی، نظامی، دفاعی و... دستورات خدای را بدانیم، تبیین و ترویج کنیم و رسالت حوزه علمیه نیز استخراج، استنباط و کشف آموزه های دینی از منابع اصیل اسلامی، معرفی آن به مردم و تبلیغ و ترویج در میان جهانیان است.

حجت الاسلام والمسلمین لک زایی گفت: عالمان سیاست اسلامی با توجه به اینکه عهده دار تامین رویکرد راهبردی جامعه اسلامی هستند وظیفه دارند که آموزه های اسلامی را در عرصه‌های مختلف در الهیات سیاسی، الهیات حکمرانی، فقه سیاسی، فقه حکمرانی، حکمرانی فقهی، اخلاق سیاسی، اخلاق حکمرانی و حکمرانی اخلاقی و معنوی کشف، استخراج و استنباط کنند که امروزه مراکز آموزشی و پژوهشی مطالعات سیاسی در مسیر خوبی حرکت می کنند.

وی با تاکید بر رونق بحث های حکمرانی اسلامی در موسسات آموزشی و پژوهشی حوزوی عنوان کرد: مجلات متعددی با موضوع حکمرانی اسلامی هم به زبان فارسی هم به زبان عربی داریم؛ مانند آیین حکمرانی که به زبان فارسی و الحکم فی القرآن و سنن که به زبان عربی است. برگزاری کرسی های متعدد و بیش از ۲۳۰ جلسه نشان از ظرفیت مباحث حکمرانی اسلامی در میان اساتید و بزرگان حوزوی دارد.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: همچنین از زمان شکل گیری این مباحث، رویکرد حوزه علمیه و مراکز جانبی مثل دانشگاه باقرالعلوم (ع)، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، جامعه المصطفی و... رویکرد وحدت گرا و هم افزا بوده است تا تجمیع منابع انسانی برای پیشرفت اسلام، تحقق دولت اسلامی، جامعه اسلامی و تمدن اسلامی رخ بدهد. همچنین همکاری خوبی بین اساتید حوزوی و دانشگاهی صورت گرفته است.