گزارشی از نشست «بازخوانی اخلاق کارگزاران در کتاب میزان‌الملوک»
نشست تخصصی «بازخوانی اخلاق کارگزاران در کتاب میزان‌الملوک» اثر عارف و اندیشمند برجسته سید جعفر کشفی با حضور اساتید حوزه و دانشگاه با هدف بررسی ظرفیت‌های اخلاقی و عرفانی این اثر برای حکمرانی در دوران معاصر برگزار شد.
به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، نشست تخصصی «بازخوانی اخلاق کارگزاران در کتاب میزان‌الملوک» اثر عارف و اندیشمند برجسته سید جعفر کشفی با حضور اساتید حوزه و دانشگاه با هدف بررسی ظرفیت‌های اخلاقی و عرفانی این اثر برای حکمرانی در دوران معاصر برگزار شد.
عدالت فضیلت‌محور؛ کلید حکمرانی اخلاقی
در این نشست علمی، دکتر عبدالوهاب فراتی، دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به واکاوی مبانی اخلاقی کتاب «میزان‌الملوک» پرداخت و آن را یکی از برجسته‌ترین آثار کلاسیک شیعه در پیوند میان عرفان، اخلاق و سیاست دانست.
وی اظهار داشت: میزان‌الملوک اثری مهم از عارف بزرگ شیعی سیدجعفر کشفی است که تلاش کرده مفاهیم عمیق عرفانی و اخلاقی را در قالب اندیشه سیاسی و حکمرانی تبیین کند. این کتاب در واقع شرحی است بر فصل پنجم از کتاب مرصادالعباد نجم‌الدین رازی که از منظری متفاوت و با نگاهی ناظر به شئون مدیریت جامعه و ساماندهی قدرت نوشته شده است.
فراتی با تمرکز بر مفهوم عدالت در این اثر، گفت: کشفی عدالت را نه صرفاً در سطح قانون‌مداری یا رعایت نظم حقوقی بلکه به‌مثابه غایت اخلاقی حکمرانی می‌بیند. از منظر او عدالت در نتیجه تعادل میان چهار فضیلت اصلی به دست می‌آید: حکمت، جود، عفت و شجاعت.
فراتی تصریح کرد: حکمت به عقلانیت و تدبیر در تصمیم‌گیری‌های کلان مربوط است، سخاوت ناظر به عدالت اجتماعی و گشاده‌دستی در تدبیر معیشت مردم است، عفت به مهار تمایلات شخصی و منافع فردی اشاره دارد و شجاعت نیز به توان رویارویی با دشواری‌ها و مقاومت در برابر فشارهای بیرونی و درونی بازمی‌گردد.
وی افزود: هرچند این ساختار نظام‌مند در بیان کشفی به‌طور مستقیم نیامده است اما با دقت در لایه‌های درونی متن می‌توان این برداشت نظام‌مند را از اندیشه او استنباط کرد. کشفی عدالت را امری اکتسابی و وابسته به تربیت اخلاقی کارگزاران می‌داند؛ امری که باید با تهذیب نفس تقوای درونی و پرورش روحی به‌دست آید و نه صرفاً با قانون‌گذاری خشک و بی‌روح. این نگاه می‌تواند مبنایی برای بازاندیشی در نسبت میان فضیلت و قدرت در حکمرانی اسلامی باشد.
نسبت اندیشه اخلاقی کشفی با حکمرانی مردم‌سالار امروز
در بخش دیگری از نشست، حجت‌الاسلام غلامرضا بهروزی‌لک استاد تمام دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به ویژگی‌های دوران مدرن از جمله انسان‌محوری و گسترش نظام‌های سکولار، تصریح کرد: یکی از دستاوردهای این دوران مشارکت گسترده مردم در تعیین سرنوشت سیاسی خود است. در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز این مشارکت نه‌تنها مورد تأکید قرار گرفته بلکه در قالب نهادهایی همچون انتخابات ریاست‌جمهوری به رسمیت شناخته شده است؛ امری که در نظام‌های سلطنتی و پیشامدرن بی‌سابقه بود.
وی در ادامه با طرح این پرسش که «در شرایط جدید، چه نسبتی میان نظریات اندیشمندان گذشته مانند کشفی با واقعیت‌های امروز وجود دارد؟» خاطرنشان کرد: باید بررسی شود که آیا مردم امروز فضیلت لازم برای انتخاب حاکمان فضیلت‌مند را دارند و اینکه آیا می‌توان نسخه‌های اخلاقی کشفی را در حکمرانی روزگار ما به‌کار بست یا نیاز به بازسازی و بازخوانی آن‌ها وجود دارد.
حجت الاسلام بهروزی‌لک با تأکید بر تحول در نظریه حکمرانی در عصر حاضر افزود: حکمرانی امروز تنها در چارچوب دولت متمرکز تعریف نمی‌شود بلکه شامل شبکه‌ای از نهادهای مدنی، رسانه‌ها، اصناف، نخبگان و مردم است. از همین‌رو باید الگوهای اخلاقی متناسب با این ساختار جدید طراحی شود.
بازنگری ساختار طبقاتی و بسط فضیلت‌محوری در نظریه کشفی
در ادامه، حجت‌الاسلام محمدحسین پیشاهنگ، مسؤول میز جامعه معنوی اندیشگاه بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی با اشاره به پرسش مطرح شده در بیان حجت الاسلام بهروزی لک، نظریه اخلاقی کشفی را از دو منظر قابل استفاده در دوران معاصر دانست و افزود: از منظر نخست فضائل چهارگانه عدالت محور کشفی در میزان الملوک، در حکومتهای سابق، درسنامه‌ای اخلاقی برای سلاطینی بود که بدون این معیارها به سلطنت رسیده بودند اما اکنون معیاری دقیق برای انتخاب حاکمان در حکومتهای سکولار است و مردم (بعلاوه نهادهایی چون شورای نگهبان) باید به وجود این فضائل در منتخبین دقت کنند.
وی با اشاره به مردمسالاری در نظامات جمهوری به نقش مردم در حکومت و حکمرانی اشاره کرد و افزود: از منظر دوم نیز وقتی مردم حاکم باشند، باید علاوه بر تخلق به صفات طبقه و طائفه خود، نظام اخلاقی حکمرانی یعنی عدالت در فضائل چهارگانه را در خود تجلی بدهد تا بتواند در فرایند انتخابات نیز نماینده‌ای واجد این صفات را انتخاب کند.
حجت الاسلام پیشاهنگ در بخش دیگری از سخنان خود تأکید کرد: علی‌رغم ضرورت بازنگری در ساختار اجتماعی میزان‌الملوک، آن‌چه در نظریه کشفی باید حفظ شود، بنیانِ اخلاق و فضائل حکمرانی یعنی عدالت است. کشفی با تأکید بر چهار فضیلت بنیادین یعنی حکمت، سخاوت، عفت و شجاعت، عدالت را به‌عنوان «معیار» و «تاج فضایل» معرفی می‌کند که از تعادل میان این چهار فضیلت حاصل می‌شود.
وی افزود: این تعریف اخلاقی و کاربردی از عدالت، می‌تواند در زمانه ما نیز معیار سنجش شایستگی مدیران و کارگزاران باشد. اگر امروز کشفی با ما سخن می‌گفت، احتمالاً می‌گفت: «شما عدالت را در قانون اساسی‌تان به‌عنوان شرط زمام‌داری آورده‌اید اما من تعریفی عینی و فضیلت‌محور از آن در اختیارتان می‌گذارم.»
حجت الاسلام پیشاهنگ، تأکید کشفی بر تجلی صفات الهی در طوائف و طبقات اجتماعی از جمله تجلی صفت ربوبیت در طبقه سلاطین و حاکمان را نشانه توحیدی بودن اخلاق در نگاه کشفی دانست و نگرش توحیدی به اخلاق را دومین اصل قابل استفاده از نظریه کشفی در تدوین نظامات اخلاقی امروز معرفی کرد.
وی بر قابلیت بسط نظریه کشفی تأکید کرد و گفت: می‌توان فضایل دیگری چون صداقت و پاسخ‌گویی را به مجموعه فضایل کارگزاران افزود، بدون آنکه توازن نظریه کشفی برهم بخورد. در نظام مردمسالاری دینی که مشروعیت حکومت از رأی و اعتماد عمومی ناشی می‌شود، فضیلت‌محوری می‌تواند به گفتمانی فراگیر در ارتقای کیفیت حکمرانی بدل شود.
حجت الاسلام پیشاهنگ به تحلیل ساختار طبقاتی در کتاب میزان‌الملوک پرداخت و گفت: کشفی جامعه را به هفت طبقه تقسیم کرده که امروزه با تحولات اجتماعی و ظهور طوایف جدیدی مانند نظامیان و سربازان، کارگران، کارمندان نهادهای مدنی و نخبگان رسانه‌ای و سایر طوائف در طبقه متوسط شهری، دیگر آن هفت طبقه کفایت نمی‌کند.
وی با اشاره به اینکه عدد «هفت» در نظام فکری کشفی احتمالا ریشه در حکمت عددی و نمادپردازی عرفانی دارد، افزود: توسعه این طوائف و طبقات، نه‌تنها در زمان حاضر بلکه حتی در زمان کشفی نیز امری معقول و قابل دفاع است.
نگاه عرفانی کشفی به حرفه و شغل
در ادامه، دکتر محمدجواد فلاح، دانشیار دانشگاه معارف اسلامی، به بُعد عرفانی و الهی نگاه کشفی به حرفه و شغل اشاره کرد و گفت: در اندیشه کشفی شغل صرفاً وسیله‌ای برای تأمین معاش نیست بلکه تجلی‌گاه اسماء الهی در انسان است. هر حرفه‌ای می‌تواند با نیت الهی به ابزاری برای سلوک الی‌الله و خدمت به خلق تبدیل شود.
وی با اشاره به مشکلاتی مانند گسترش مشاغل کاذب و نابرابر که به احساس ناعدالتی و ناکامی‌های روانی منجر شده، اظهار داشت: بازگشت به نگاه معنوی نسبت به کار و حرفه می‌تواند نقطه آغازی برای اصلاح رابطه انسان با جامعه و خودش باشد. اگر فرد احساس کرامت، معنا و مسئولیت در کار خود داشته باشد، مفاهیم عرفانی کشفی برایش قابل فهم و کاربردی خواهد شد.
فلاح با تأکید بر لزوم ساده‌سازی زبان عرفانی و فلسفی کشفی برای مخاطب امروز، افزود: مفاهیم بلند عرفانی تنها در صورتی تأثیرگذار خواهند بود که مردم آن‌ها را در زندگی خود تجربه کنند؛ در غیر این صورت این مفاهیم برای آنان بیگانه و انتزاعی باقی خواهند ماند.
این نشست با بررسی ابعاد مختلف نظریه اخلاقی و عرفانی کشفی و تأکید بر ضرورت بازخوانی و انطباق آن با مقتضیات زمان، گامی مهم در جهت بازتولید حکمت عملی اسلامی در عرصه حکمرانی برداشته است.
مهدی الهی
ارسال نظرات