گزارشی از نشست علمی «واکاوی الگوی پیشنهادی ارزیابی برنامه های تلویزیون در ترویج قرآن کریم»

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، نشست علمی واکاوی الگوی پیشنهادی ارزیابی برنامه های تلویزیون در ترویج قرآن کریم روز گذشته در سالن کنفرانس ساختمان مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی قم برگزار شد.

در این نشست حجت الاسلام محمد مهدی محققی مدیرعامل خبرگزاری رسا دبیر علمی، حجت‌الاسلام سیدمحمدجواد حسینی‌نژاد، پژوهشگر مدیریت رسانه ارئه دهنده، علیرضا استادیان، پژوهشگر رسانه و مطالعات انقلاب اسلامی و حجت الاسلام عبدالله جلالی مدیر گروه تربیت خانواده و سبک زندگی، اداره کل پژوهش های اسلامی صداوسیما به عنوان ناقد صحبت کردند.

صداوسیما هنوز چارچوب دقیقی برای سنجش اثرگذاری برنامه‌های قرآنی ندارد

حجت‌الاسلام سیدمحمدجواد حسینی‌نژاد، پژوهشگر مدیریت رسانه، با اشاره به خلأ شاخص‌های دقیق برای سنجش اثرگذاری برنامه‌های قرآنی رسانه ملی، گفت: این پژوهش به دنبال طراحی یک الگوی بومی و کاربردی برای ارزیابی کیفی این تولیدات است.

وی تأکید کرد: یکی از معضلات موجود در ارزیابی‌های صداوسیما، تکیه بر شاخص‌های کمی مانند میزان بیننده و زمان پخش است، درحالی که تأثیرهای عمیق فرهنگی و اخلاقیِ برنامه‌های قرآنی مغفول مانده است. ارزیابی‌ها اغلب به فرم برنامه محدود می‌شود و رفتار مخاطب و ماندگاری اثر در نظر گرفته نمی‌شود.

حجت‌الاسلام حسینی‌نژاد با انتقاد از روند فعلی تولید در رسانه ملی گفت: بخشی از تولیدات قرآن‌محور صداوسیما به «آیین‌وارگی» دچار شده و از رسالت تربیتی و فرهنگی فاصله گرفته است. برای رقابت با جریان‌های رسانه‌ای نوین در فضای مجازی، رسانه ملی باید از مرحله ظاهرگرایی عبور کند و با نگاهی مبتنی بر علم و معنویت، جایگاه اثرگذاری خود را بازتعریف کند.

وی روش پژوهش خود را مبتنی بر ترکیب و بازسازی سه نظریه ارتباطی عنوان کرد و افزود: پس از تلفیق و بازنگری بر اساس آموزه‌های قرآنی، منجر به طراحی «الگوی قرآنی رشد» شده است. این الگو ناظر بر سه مرحله معرفتی، تزکیه و تثبیت است و هدف آن ارزیابی جامع برنامه‌ها از مرحله طراحی پیام تا سنجش اثرگذاری در سطح فرهنگ عمومی است.

حجت‌الاسلام حسینی‌نژاد با بیان شاخص‌های ارزیابی مرحله طراحی پیام ابراز کرد: این مرحله شامل ده پارامتر کلیدی است. نیت و هدف ارتباطی، شناسایی مخاطب، انتخاب الگوی ارتباطی مناسب (تهاجمی، تدافعی یا نوآور)، زمان‌بندی پخش، مکان و شرایط اجتماعی، تشخیص اختلالات ارتباطی، نوع رسانه، ویژگی‌های مجری و میزان تسلط محتوایی به قرآن کریم.

وی افزود: یکی از آسیب‌های مهم در تولیدات قرآنی صداوسیما، عدم تسلط برخی مجریان یا تهیه‌کنندگان به علوم قرآنی و در مقابل، ضعف متخصصان قرآنی در آشنایی با قواعد رسانه است؛ مسئله‌ای که تعامل میان این دو حوزه را ضروری می‌کند.

حجت‌الاسلام حسینی‌نژاد بیان داشت: ارزیابی علمی باید هم به جنبه‌های مادی مانند هزینه و بازده اقتصادی توجه داشته باشد و هم به ابعاد معنوی، فرهنگی و اخلاقی. رسانه ملی می‌تواند با تکیه بر این الگو، از «رسانه آیینی» به «رسانه رشددهنده» تبدیل شود؛ رسانه‌ای که مخاطب را در مسیر رشد معرفتی، تزکیه اخلاقی و تثبیت ارزش‌های قرآنی همراهی می‌کند.

طراحی الگوی بومی ارزیابی برنامه‌های قرآنی ضرورتی فوری برای اصلاح مسیر رسانه دینی است

حجت‌الاسلام عبدالله جلالی، مدیر گروه تربیت خانواده و سبک زندگی اداره کل پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما در این نشست با اشاره به تجربه بیش از چهل سال تولید برنامه‌های معارفی و بیش از سی سال فعالیت در حوزه برنامه‌های قرآنی در رسانه ملی، وضعیت کنونی ارزیابی این تولیدات را نقد و بر ضرورت تغییر در ساختار سنجش اثرگذاری فرهنگی تأکید کرد.

وی افزود: با وجود صرف هزینه و زمان طولانی در تولید برنامه‌های قرآنی، پژوهش‌ها نشان می‌دهند جامعه همچنان درگیر چالش‌های اخلاقی و معرفتی است و مفاهیم ارزشی چون حجاب، ایمان و سبک زندگی دینی هنوز جایگاه تثبیت‌شده‌ای در رفتار عمومی نیافته‌اند. این وضعیت نشان می‌دهد که در بخشی از ساختار سازمانی رسانه خلل وجود دارد و نظام ارزیابی فعلی قادر به اندازه‌گیری اثر واقعی برنامه‌ها بر مخاطب نیست.

مدیر گروه تربیت خانواده و سبک زندگی اداره کل پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما ابراز کرد: پژوهشگر این طرح با توجه به تسلط بر مبانی ارتباط جمعی و دیدگاه‌های رسانه‌ای، مسئله خلأ اثرگذاری واقعی را به‌درستی شناسایی کرده و تلاش کرده است الگویی عقلانی و بومی طراحی کند تا صداوسیما بتواند کارنامه‌ای علمی در سنجش تغییر رفتار مخاطب ارائه دهد.

وی افزود: این طرح علاوه بر پشتوانه قرآنی، از چارچوب نظری محکمی برخوردار است و نوآوری ترکیبی آن در طراحی الگو ارزش علمی بالایی دارد، گرچه برخی ابعاد آن قابل توسعه و بهبود است.

حجت الاسلام جلالی با تأکید بر اهمیت مدل‌سازی در جامعه علمی کشور، بیان داشت: خلأ نظری و ضعف در مدل‌سازی پژوهش‌های فرهنگی یکی از مشکلات اصلی عرصه ارزیابی رسانه دینی است و الگوی پیشنهادی حجت‌الاسلام حسینی‌نژاد می‌تواند به رفع این مشکل کمک کند.

وی افزود: در بخش تبیین قرآنی این الگو، استفاده از مفاهیم کلیدی مانند تبیین، تفقه و تدبر مطابق با توصیه رهبر معظم انقلاب ضروری است و این مؤلفه‌ها باید به‌صورت مستند در طراحی شاخص‌های برنامه‌سازی شبکه قرآن به کار گرفته شوند.

حجت الاسلام جلالی در ادامه به اهمیت تزکیه اشاره کرد و گفت: براساس آموزه‌های قرآنی، گاه تزکیه می‌تواند مقدمه تعلیم باشد؛ بنابراین برنامه‌سازی قرآنی نباید صرفاً معرفتی و نظری باقی بماند، بلکه باید با رویکرد اصلاح رفتار و تحول درونی مخاطب آغاز شود. این نگاه وحیانی، امکان تدبر عمیق در قرآن را برای جامعه فراهم می‌کند و به تثبیت ارزش‌های ایمانی کمک خواهد کرد.

وی افزود: مرحله تثبیت در این الگو از مهم‌ترین بخش‌هاست و تنها حفظ آیات یا آموزش مفاهیم کافی نیست؛ بلکه باید تغییر رفتار مخاطب و پایداری ایمان او سنجیده شود. تثبیت در این معنا، یعنی ارزیابی میزان پیشرفت مخاطب در مسیر تعلیم، تزکیه و رشد معنوی، و همین ویژگی است که الگو را به مدل تعالی قرآنی نزدیک می‌کند.

حجت الاسلام جلالی بر ضرورت توجه به بعد ارتباط اجتماعی در این مدل تأکید کرد و ابراز داشت: جریان آموزش و انس با قرآن باید به پدیده‌ای اجتماعی تبدیل شود تا ارتباط مخاطبان با رسانه به‌صورت مستمر و دوطرفه شکل بگیرد و به نهضت انس با قرآن و بازگشت به زندگی قرآنی بینجامد.

وی افزود: برای کامل شدن مدل ارزیابی برنامه‌های قرآنی، لازم است پژوهشگر با برنامه‌سازان و مدیران شبکه قرآن در دوره‌های مختلف مصاحبه کند تا الگو از تجربه‌های اجرایی نیز بهره‌مند شود. به گفته او، بررسی دیدگاه افراد فعال در تولید برنامه‌ها می‌تواند روند رشد یا افول شبکه را در دوره‌های متفاوت مشخص و سنجش را واقعی‌تر کند.

حجت الاسلام جلالی ابراز کرد: شاخص‌سازی دقیق با تعیین اهداف روشنی در ارزیابی محتوا، فنی، اثرگذاری و مخاطب‌شناسی از دیگر الزامات این مدل است. باید بررسی شود آیا شبکه قرآن توانسته در تحولات فناورانه و تکنولوژیک، خود را به‌روز نگه دارد یا هنوز در سطح سنتی مانند برخی رسانه‌های خارجی چون شبکه قرآن مصر باقی مانده است.

وی افزود: تقسیم اهداف به ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های خرد باید به گونه‌ای انجام گیرد که مدل ارزیابی، قابلیت عینی و کاربردی پیدا کند و بتواند در سنجش واقعی عملکرد رسانه ملی به کار رود. باید در طراحی مدل، نتایج نظرسنجی‌ها و اثرسنجی‌های مرکز تحقیقات صداوسیما نیز لحاظ شود تا داده‌های پژوهش معتبر و فکت‌محور باشد.

حجت الاسلام جلالی در پایان توضیح داد: مرکز تحقیقات صداوسیما به صورت دوره‌ای ارزیابی‌های آماری از برنامه‌ها انجام می‌دهد و استفاده از این داده‌ها می‌تواند صحت و جامعیت مدل ارزیابی را افزایش دهد و ادعاهای پژوهشی را قابل اثبات سازد. تلفیق تحلیل نظری با داده‌های نظرسنجی و ارتباط میدانی میان مخاطب و رسانه، راه اصلاح نظام ارزیابی برنامه‌های قرآنی و ارتقای اثر فرهنگی صداوسیما است.

شاخص‌های ارزیابی برنامه‌های قرآنی باید دقیق، قابل اندازه‌گیری و عینی باشند

در ادامه این نشست علیرضا استادیان، پژوهشگر رسانه و مطالعات انقلاب اسلامی نیز ضمن تمجید از نظام‌مندی و پشتوانه علمی پژوهش تهیه‌شده توسط حسینی‌نژاد، بر ضرورت تکمیل، بازآفرینی و عملیاتی شدن این الگو برای استفاده در ارزیابی برنامه‌های قرآنی صدا و سیما تأکید کرد.

وی افزود: پژوهش حاضر از سطح معمول پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد فراتر است و نشان‌دهنده انگیزه قرآنی و رسانه‌ای عمیق پژوهشگر، و هدایت علمی ارزشمند توسط نویسنده و سایر استادان راهنما است.

استادیان بیان داشت: نظام‌مندی این تحقیق، انسجام مباحث اصلی و فرعی، و رویکرد نظری مشخص آن از نقاط قوت کار است، اما برای کاربردی شدن در محیط رسانه، به بازبینی تحلیلی و افزودن بخش‌های عملی نیاز دارد.

وی با اشاره به نقدهای مطرح‌شده توسط حجت‌الاسلام جلالی ابراز کرد: این پژوهش قابل ارتقاست و باید گامی تکمیلی بردارد تا از مرحله نظری به مرحله کاربردی تبدیل شود. هدف از نقدها کم‌ارزش کردن پژوهش نیست بلکه برعکس، نشان می‌دهد که این تحقیق به قدری ارزشمند است که باید با دقت تفصیل داده شده و زمینه گسترش عملی آن فراهم گردد.

تبدیل نظریه به دستورالعمل کاربردی

استادیان یکی از مهم‌ترین نکات پژوهش را وجود فاصله میان نظر و عمل دانست و اظهار داشت: لازم است بین مراکز پژوهشی سازمان صداو سیما که بیشتر ماهیتی کتابخانه‌ای و نظری دارند، و بدنه میدانی رسانه که درگیر اجرا و تولید است، پلی ارتباطی ایجاد شود. پژوهشگر باید داده‌های میدانی، مصاحبه با کارشناسان، مدیران تولید و ناظران اجرایی را لحاظ کند تا مدل ارزیابی از حالت نظری خارج و قابل اجرا شود.

وی افزود: این مدل باید به «دستورالعمل عملیاتی» تبدیل شود تا ناظران سازمان بتوانند از آن به‌صورت عینی در ارزیابی برنامه‌ها استفاده کنند. برای تحقق این امر باید فاصله میان طراحی نظری شاخص‌ها و واقعیت اجرای تولید و پخش برنامه‌ها کاهش یابد.

ضرورت تعریف علمی مفاهیم کلیدی

استادیان تصریح کرد: برخی مفاهیم به‌کاررفته در پژوهش نیازمند تعریف علمی، منطقی و استاندارد است تا ارزیاب بتواند به‌صورت روشن عمل کند. به عنوان مثال، مفهوم «انطباق با آموزه‌های قرآنی» اگر بدون تفکیک دقیق استفاده شود، می‌تواند مبهم باشد؛ زیرا باید مشخص شود این انطباق در کدام بخش مد نظر است: فرم، محتوا، ضوابط شرعی، رفتار عوامل تولید، یا پیام برنامه.

ابراز کرد: خود «آموزه‌های قرآنی» دامنه وسیعی دارند و لازم است این عنوان به شاخص‌های خردتر تقسیم شود تا ارزیابی علمی و قابل اندازه‌گیری باشد.

وی همچنین به ضرورت بازنگری در مفاهیمی همچون «پرهیز از تحریف معنایی» اشاره کرد و گفت این عبارت نیز نیازمند جزئی‌سازی است تا بتوان مصادیق آن را در برنامه‌ها سنجید و از کلی‌گویی پرهیز کرد.

ساماندهی مفاهیم و شفافیت در شاخص‌ها

استادیان تأکید کرد: محقق باید بررسی کند شاخص‌ها بر رفتار فردی متمرکزند یا در سطح سازمانی قابل اجرا هستند، زیرا در برخی موارد، مفاهیم از سنجش فردی فراتر می‌روند و به ساحت ساختاری و مدیریتی سازمان مربوط می‌شوند.

وی از عبارت «بسامد قرآنی» نیز یاد کرد و بیان داشت: روشن نیست این مفهوم در رسانه چگونه ترجمه می‌شود. باید مشخص باشد که ارتباط میان بسامد تکرار کلمات در قرآن و بازتاب آن در محتوای رسانه‌ای دقیقاً به چه معناست: آیا باید بر اساس فراوانی تکرار و مفاهیم مشابه، برنامه‌های بیشتری تولید شود یا معیار دیگری وجود دارد؟ این نوع شاخص‌ها باید کاملاً تبیین و عملیاتی شوند.

مصادیق عینی و مرز میان سطحی‌نگری و جذابیت

استادیان در بخش دیگری از سخنانش درباره شاخص «پرهیز از سطحی‌نگری» خاطرنشان کرد: این عنوان در پژوهش به تبیین کافی نرسیده است و باید مشخص شود دقیقاً چه برنامه‌ای سطحی تلقی می‌شود. اگر در برنامه‌های قرآنی از قالب‌های سرگرمی یا طنز فاخر استفاده شود، آیا این مصداق سطحی‌نگری است یا خیر؟ این موارد نیاز به اصلاح مفهومی دارد تا ارزیاب برداشت سلیقه‌ای نداشته باشد.

وی افزود: برخی شاخص‌ها درست است ولی باید محل اعمال آنها مشخص شود، مثلاً «زمان‌بندی پخش مناسب» از عوامل مؤثر در دیده‌شدن برنامه است اما بر عهده تولیدکننده نیست، بلکه تصمیمی کلان در کنداکتور پخش است؛ بنابراین ارزیابی آن باید در سطح مدیریتی صورت گیرد نه در سطح تولید.

بازگشت به سنت‌های مؤثر دینی در رسانه

استادیان بیان داشت: متاسفانه برخی مجریان تلویزیونی از به‌کار بردن لحن نصیحت یا توصیه اخلاقی پرهیز می‌کنند؛ درحالی که اصل «نصیحت و ارشاد» از سفارش‌های مهم دینی است و باید در رسانه ترویج شود، همان‌گونه که خطبه‌های نماز جمعه صریحاً دعوت به تقوا می‌کند و درس‌های اخلاق سنتی در حوزه‌های علمیه نیز نمونه‌ای ارزشمند از گفت‌وگوی موعظه‌ای است و نباید از این قالب‌ها در رسانه غفلت کرد.