میرزای شیرازی نقطه عطف تحول در فقه سیاسی شیعه است

حجت‌الاسلام محسن مهاجرنیا، مسؤول دبیرخانه انجمن‌های علمی حوزه و از کارشناسان مسائل سیاسی و تاریخی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا با اشاره به سالروز لغو امتیاز تنباکو گفت: آن‌چه سبب شهرت میرزای شیرازی شد فتوای تاریخی تحریم تنباکو بود، اما واقعیت میرزای شیرازی تنها این فتوا نیست.

وی با بیان این‌که جنبش تنباکو، شخصیت میرزای شیرازی را کاملاً تحت‌الشعاع قرار داده است، تأمل در این ماجرا را به عنوان یک پدیده تاریخی در تحولات ایران ضروری دانست و آن را از سه زاویه نگاه پدیدارشناسانه به ماجرای فتوای تاریخی میرزا، تحلیل فتوای میرزا از منظر جامعه‌شناسی تحولات سیاسی ایران و از زاویه فقه سیاسی مورد تحلیل قرار داد.
 
این استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد:‌ گاهی با نگاه پدیدارشناسانه به ماجرای فتوای تاریخی میرزا می‌نگریم و آن را به عنوان یک پدیده‌ای که در تاریخ خاص، شرایط سیاسی خاص و با آثار و تبعات خاصی روی داده و تأثیرات زیادی هم بر جای گذاشته، بررسی می‌کنیم.
 
وی با اشاره به بررسی فتوای میرزای شیرازی و تحلیل آن از منظر جامعه‌شناسی تحولات سیاسی ایران، اظهار داشت: فتوای تحریم تنباکو که در ارتباط با استبداد داخلی و استعمار خارجی صادر شد و تأثیرات سیاسی فراوانی هم برجای گذاشت، از منظر واقعیات عینی جامعه سیاسی ایران نیز قابل تحلیل است.
 
حجت‌الاسلام مهاجرنیا با بیان این‌که تحلیل دیگری که کمتر درباره فتوای تحریم تنباکو به آن توجه شده از منظر فقه سیاسی است، گفت: میرزای شیرازی اصولاً یک فقیه، متخصص و متفکر در حوزه اجتهاد و فقاهت و نقطه عطف تاریخی در این حوزه بود.

وی به تحولات فقه شیعه در حوزه مرجعیت و رهبری سیاسی اشاره کرد و ابراز داشت: رهبری سیاسی فقها در دوران پس از غیبت امام عصر‌(عج) نزدیک به شش قرن یعنی از آغاز قرن چهارم تا آغاز قرن دهم به سبب شرایط پیچیده آن دوران بیشتر جنبه کلاسیک و نظری داشت و فقها در حوزه عمل کمتر وارد می‌شدند.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: پس از قرن دهم و با روی کار آمدن صفویان تا اواسط حکومت قاجاریه، دوران جدیدی آغاز شد که براساس آن فقها و مراجع تقلید برای نخستین بار وارد حوزه سیاست شدند؛ اگرچه در حاشیه قدرت و سلاطین قرار داشتند، اما این رویکرد نویی برای فقه و فقهای شیعه بود.
 
وی با بیان این‌که قوت علما در حوزه فتوا، آنان را کم و بیش به قدرت نزدیک کرد، ادامه داد: حتی سنتی‌ترین فقها مانند شیخ انصاری که بزرگ‌ترین مرجع در تاریخ قرن دوازده و سیزده بود به صورت مستقیم یا غیر مستقیم با قدرت تعامل داشتند و این نخستین‌بار بود که مرجعیت اقتدار پیدا کرد و متمرکز شد.
 
حجت‌الاسلام مهاجرنیا در بخش دیگری از سخنان خود با بیان این‌که میرزای شیرازی جانشین شیخ انصاری است به وقایع دوران ناصرالدین‌شاه قاجار و ارسال نامه‌ مفصل و اخطار‌آمیز سیدجمال‌الدین اسدآبادی به میرزای شیرازی در سامرا و تعریف کل ماجراهای اتفاق افتاده در ایران اشاره کرد.
 
وی افزود: فشار ناشی از جنگ ایران و روس و قراردادهای ننگین سبب شد که میرازی شیرازی وارد عمل شده و در نامه‌ای خطاب به ناصرالدین‌شاه، اجازه مداخله اتباع خارجی در امور داخلی مملکت و تاسیس بانک، مساله تنباکو، راه‌آهن و غیره را منافی استقلال کشور بداند.
 
این استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: میرزای شیرازی پس از گذشت مدتی با مایوس شدن از این‌که شاه بتواند این امور را اصلاح کند مردم را با فتوای «الیوم استعمال توتون و تنباکو بأی نحو کان در حکم محاربه با امام زمان(عج) است» مورد خطاب قرار داد و این نخستین‌بار است که علما از حاشیه سلاطین به سمت مردم حرکت کرده و رهبری سیاسی توده مردم را به دست می‌گیرند.
 
وی با بیان این‌که فتوای میرزای شیرازی حکم شرعی برای مردم بود، از وی به عنوان نقطه عطف تاریخی در تحولات رهبری سیاسی روحانیت شیعی و تحول در فقه سیاسی نام برد و گفت:‌ میرزای شیرازی برای نخستین‌بار نشان داد که ظرفیت‌های بسیاری در روحانیت و رهبری روحانیت وجود دارد.

حجت‌الاسلام مهاجرنیان در ادامه سخنان خود به نمونه‌های دیگری از پتانسیل‌های فقه شیعی در مبارزه با استعمار و استبداد اشاره کرد و فتوای تحریم انتخابات عراق از سوی میرزا محمدتقی شیرازی و حکم تحریم تقیه از سوی امام خمینی‌(ره) را متأثر از فتوای تاریخی میرزای شیرازی مبنی بر تحریم تنباکو دانست.

وی بررسی و تحلیل صحیح مبانی فقهی میرازی شیرازی را ضروری دانست و تصریح کرد: میرزای شیرازی یکی از شخصیت‌های فقهی و تأثیرگذار در فقه بود، شاگردان مبارز بسیاری را تربیت کرد که بعدها هرکدام منشأ تحول شدند.
 
مسؤول دبیرخانه انجمن‌های علمی حوزه از مرحوم نائینی، شیخ فضل‌الله نوری، طباطبایی، بهبهانی و آخوند خراسانی به عنوان شاگردان تأثیرگذار میرزای شیرازی نام برد و اظهار داشت: تأثیر تحولات دنیای مدرن، مواجهه، ورود و چالش با دنیای غرب در ذهنیت امثال میرزای شیرازی نشان داد که آنان کاملاً به استعمار انگلیس واقف بودند. /920/ت301/ع