اعتکاف؛ معیار سنجش دینداری جامعه ایرانی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، از جمله بهترین سنتهای پیغمبر اکرم (ص) که بر آن تاکید فراوان داشتند اعتکاف است و بی‌تردید این سنت مهم اسلامی به برکت انقلاب اسلامی ایران گسترش فراوان یافته و امروزه در جای جای ایران عزیزمان همه اقشار مردم بالاخص جوانان و نوجوانان راهی مساجد می‌شوند تا با خدای خود به خلوت و راز و نیاز بپردازند.

اعتکاف در لغت و اصطلاح

 اعتکاف از ماده عکف و در لغت به معنای حبس کردن است و از همین معنی درنگ و توقف طولانی است .در اصطلاح نیز تعاریفی مختلف برای اعتکاف بیان داشته اند که مرسوم ترین ان عبارت است از ماندن در مسجد ودرنگ درآن به قصد اینکه بزرگی خدا نماید: پس اعتکاف در معنای لغوی یعنی مقیم شدن در محل معین بطوری که فرد مقیم خود را محبوس و ملتزم به آن مکان بداند و در اصطلاح فقهی عبارت است از نوعی عبادت که انسان سه روز یا بیشتردرمسجد مقیم شود وهرسه روز روزه بگیرد با احکام و شرایطی که در جایش ذکر شده است.

واژه اعتکاف در قرآن کریم استعمال نشده است . اما ماده عکف نُه بار در قرآن بکار رفته که هم به معنای لغوی و هم به معنای اصطلاحی استعمال شده است که دو مورد آن مربوط به مقیمان و اعتکاف کنندگان در مسجد می باشد.«و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود» به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه را برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه نمایند.«ولا تباشروهن و انتم عاکفون فی المساجد تلک حدودالله فلا تقربوها کذالک یبین الله آیاته للناس لعلهم یتقون». با همسران خود در حال اعتکاف مباشرت ننمایید اینها حدود و مرزهای الهی هستند به آنها نزدیک نشوید خداوند اینچنین آیات خود را برای مردم تبیین می کند باشد که تقوی پیشه کنید .

اعتکاف در لغت معنای مختلفی از جمله در جایی سکنی گزیدن و ملازم چیزی بودن است ولی در دین مقدس اسلام، به معنای اقامت در مکانی مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال است.پس در این تعریف دو بار معنایی مکان مقدس و نیز تعالی و تقرب به سوی ذات اقدس الهی نهفته است که شاکله مراسم اعتکاف را نشان می دهد. در تعریف دیگری از اعتکاف بایدگفت، اعتکاف فرصتی برای خلوت گزیدن و درد و دل در خلوت تنهایی و فارغ از همه روزمره گی هاست.

اسلام مخالف با رهبانیت

اسلام با رهبانیت و کناره‌گیری از اجتماع، سخت مخالف است و حدیث مشهور: "لا رهبانیة فی الاسلام؛ در اسلام رهبانیت نداریم. شاهد این مطلب است، ولی با توجه به نیاز انسان، به خلوت کردن با خدای خود، آن را به گونه‌ای صحیح و پسندیده، مورد توجه قرار داده است و برنامه‌هایی برای او در این زمینه ترتیب داده است که از خلوت بسیار ساده و مختصر نماز، شروع می‌شود و با خلوت شبانه که برای نماز شب و مناجات شبانه پیشنهاد شده و کمی از خلوت‌های اوقات نماز، طولانی‌تر و دارای آداب بیشتری است، ادامه می‌یابد: "وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا. و پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن و نماز بخوان. این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است که پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد." این سیر تکاملی در برنامه خلوت، پس از تهجد شبانه، با خلوت اعتکاف که دست کم سه روز ادامه می‌یابد، کامل می‌شود که پیامبر(ص) نیز بر همین اساس، دهه‌هایی را از برخی ماه‌ها، مانند ماه رمضان در مسجد اعتکاف می‌کردند.

با بیان این مطالب، فلسفه برنامه اعتکاف روشن می‌شود و با توجه به این مطلب است که انسان می‌تواند برنامه اعتکاف را هر چه پربارتر نماید، زیرا می‌فهمد غرض از این‌گونه خلوت گزینی‌ها، توسعه و تعمیق توجهات خود به خداوند متعال است؛ به همین جهت است که اگر هر چه از چیزهایی که بین او و توجه به خدا فاصله می‌اندازد، بکاهد، از اعتکاف بهره بیشتری می‌برد؛ مانند: کم خوردن و آشامیدن، توجه بیشتر به عبادات در حال اعتکاف.

در عین حال چون خداوند متعال نخواسته است، شخص مسلمان، ارتباطش از جامعه قطع شود؛ به همین منظور، به او اجازه داده است در ایام اعتکاف، برای انجام وظایف ضروری و عاطفی از مسجد خارج شود؛ اموری مانند: عیادت مریض، تشییع جنازه، تهیّه غذا و لباس مورد نیاز و... خلاصه آن که انسان باید به گونه‌ای اعتکاف کند که خدا از او می‌خواهد و احکامش در رساله‌ها و کتاب‌ها موجود است، نه آن گونه‌ای که سلیقه و یا احساسات او ایجاب می‌کند.

اعتکاف در ادیان گذشته

  اعتکاف نیز هم چون نماز و روزه، از عبادت هایی است که علاوه بر اسلام، در ادیان دیگر نیز وجود داشته است. در تاریخ آمده حضرت سلیمان علیه السلام در مسجد بیت المقدس اعتکاف می کرده و آیات قرآن کریم، از ریشه دار بودن اعتکاف در ادیان گذشته خبر می دهد. خداوند متعال می فرماید: «به ابراهیم و اسماعیل امر نمودیم خانه مرا برای طواف کنندگان، اعتکاف کنندگان و رکوع و سجده کنندگان پاکیزه کنید». حضرت موسی علیه السلام نیز خلوتگاهی برای عبادت داشته است. آیات شانزدهم و هفدهم سوره مریم نیز می رساند که حضرت مریم علیهاالسلام وقتی به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد، از مردم بریده بود و در خلوت به سر می برد. علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر المیزان می نویسد: «گویا مقصود از دوری مریم علیهاالسلام از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است».

اعتکاف در اسلام

  اسلام نیز چون ادیان گذشته، بر اعتکاف سفارش می کند؛ اگرچه بعضی از احکام آن تغییر یافته است. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله افزون بر آن که دهه آخر ماه مبارک رمضان را در مسجد معتکف می شدند و خیمه ای برای عبادت برپا نموده و بستر خواب خویش را در آن ایام جمع می کردند، دیگران را نیز به این امر سفارش کرده و اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان را، معادل دو حج و دو عمره برمی شمردند. ایشان در سالی که جنگ بدر در دهه آخر ماه مبارک رمضان رخ داد، موفق به اعتکاف نشدند؛ از این رو سال بعد، دو دهه اعتکاف کردند و قضای دهه سال قبل را نیز به جا آوردند.

اعتکاف در کشورهای اسلامی

از صدر اسلام که پیامبر صلی الله علیه و آله احکام و عبادت های اسلامی را به مسلمانان آموختند، اعتکاف نیز همپای نماز و روزه در میان مسلمانان وجود داشته است. امروزه در بسیاری از کشورهای اسلامی، مسلمانان مراسم اعتکاف را به پا می دارند. در دهه آخر ماه مبارک رمضان، مکّه مکرّمه و مسجدالحرام حال و هوای خاصی دارد. مدینه و مسجد النبی نیز از عطر اعتکاف پر می شود. مسجد کوفه و مسجد سهله نیز محل برپایی مراسم اعتکاف بوده و عالمانی چون مقدس اردبیلی رحمه الله در آن معتکف می شده اند.

تاریخ اعتکاف در ایران

 اگرچه ایران اسلامی عموما و برخی شهرها خصوصا از همان زمان ائمه علیهم السلام مهد تشیع و پایگاه فرهنگ ناب شیعه بوده است، ولی می توان دوران احیا، شکوفایی و گسترش تشیع را در ایران، عصر صفویه دانست که آن هم در سایه تلاش های عالمانی چون شیخ بهایی و علامه مجلسی بوده است. از آن زمان، سنت نیکوی اعتکاف رونق خاصی در شهرهای ایران، به ویژه قزوین و اصفهان داشته که البته آن هم مرهون زحمات دانشمندان گران قدری مثل شیخ بهایی و شیخ لطف اللّه میسی عاملی اصفهانی است.

اعتکاف در ایران در قرن اخیر

براساس پژوهش های انجام شده، این سنت نیک در قرن حاضر ابتدا در شهر مقدس قم و توسط عالم ربانی میرزا مهدی بروجردی رحمه الله صورت گرفته و رفته رفته به دیگر شهرهای ایران نیز سرایت کرده است. آیت اللّه العظمی بروجردی رحمه الله هم افزون بر تعطیلی درس ها در ایام اعتکاف، معتکفان را مورد لطف و مرحمت قرار می دادند.

اما پس از انقلاب اسلامی در ایران، به برکت انقلاب و خون شهیدان، در بسیاری از شهرهای کشورمان مراسم اعتکاف در روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه رجب علاوه بر اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان برگزار می گردد. و بی‌تردید این امر مهم را باید از برکات انقلاب اسلامی دانست که باعث شده خیلی عظیمی از جوانان و نوجوانان ما در این ایام راهی مساجد می‌شوند و در این سنت نیک شرکت می‌نمایند.

 اعتکاف نشان دینداری

اگر بخواهیم به یکی از شاخص‌ها و نشانه‌های مهم دینداری مردم  در حوزه فردی و اجتماعی پس از انقلاب اسلامی اشاره‌ای بنماییم گزینه‌های متعددی وجود دارد که به طور نمونه می‌توان به مراسمات مذهبی مثل دهه محرم یا اربعین و شب‌های قدر اشاره داشت اما از جمله مهمترین آنها بی تردید همین اعتکاف است که نشانگر اهمیت و توجه به دین و خداوند متعال از ناحیه اقشار مختلف مردم بالاخص جوانان و نوجوانان دارد؛ و در واقع شاخص مهمی برای نشانه گیری عمق دینداری در جامعه اسلامی ایران پس از انقلاب اسلامی است.