نقش خانواده در تربیت دینی فرزندان

به گزارش خبرنگار گروه جمعیت و تعالی خانواده خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام محمدرضا زیبایی نژاد رئیس پژوهشکده زن و خانواده و عضو هیئت علمی گروه مطالعات نظری در نشست "رابطه پدر - دختری در آینه علم و دین۲" اظهار داشت: در قرآن و روایات آمده است که پیامبر اکرم(ص) مسئولیت‌های متعددی بر عهده دارد. یکی از مهم‌ترین وظایف ایشان این است که شاهد و ناظر بر امت باشد به این معنی که نظارت و هدایت به سوی خوبی‌ها را بر عهده دارد. همچنین پیامبر(ص) مأمور به دادن بشارت و انذار است یعنی هم باید امید به مردم بدهد و هم آن‌ها را از خطرات آگاه کند. در واقع پیامبر اکرم(ص) با پیامی که می‌دهد،هم به مردم راه درست را نشان می‌دهد و هم آن‌ها را از بدی‌ها دور می‌کند.

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد افزود: وظیفه دیگری که پیامبر(ص) بر عهده دارد هدایتگری و روشن ساختن مسیر برای مردم است. ایشان باید مردم را با دست خود به سوی خوبی‌ها هدایت کند و علائم خطر را نیز برای آن‌ها مشخص کند. پیامبر(ص) همانند نور در مسیر است که مردم را به درستی راهنمایی می‌کند.

تربیت راهبردی در خانواده

رئیس پژوهشکده زن و خانواده در ادامه با اشاره به تربیت راهبردی که با اهداف، امکانات و ظرفیت‌های موجود هماهنگ است، گفت: این تربیت باید مرحله به مرحله و به تناسب شرایط هر فرد صورت گیرد. تربیت سنگر به سنگر به این معناست که مربی باید بر اساس توانایی‌های فردی و اجتماعی اهداف تربیتی را پیاده‌سازی کند و در صورت عدم توانایی در رسیدن به نتیجه کامل باید سناریوهای جایگزین را در نظر بگیرد.

پژوهشگر حوزه خانواده با بیان اینکه در تربیت خانوادگی نیز باید به واقعیت‌ها به جای ارائه تصاویری آرمانی از زندگی توجه کنیم، گفت: باید از امکانات موجود استفاده کرده و به تربیت فردی که به پیشرفت‌های کوچک دست می‌یابد توجه کنیم. این تربیت نباید بر اساس تصورات ایده‌آل باشد بلکه باید متناسب با شرایط موجود و زمان‌بندی درست صورت گیرد.

وی اظهار افزود: در روایات آمده است که پیامبر اکرم(ص) به عنوان شمس و امیرالمؤمنین(ع) به عنوان قمر معرفی شده‌اند. تفاوت این دو در این است که شمس نور خود را از خود می‌سازد، اما قمر نور خود را از شمس می‌گیرد. این تشبیه نشان‌دهنده نقش پیامبر(ص) در جامعه به عنوان منبع اصلی هدایت و نقش علی علیه‌السلام به عنوان ادامه‌دهنده آن مسیر است.

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد با تاکید براینکه مهم‌ترین نهاد تربیتی برای فرزند خانواده است، گفت: اگر روابط والدین با فرزند درست شکل بگیرد مفهوم ولایت طولی که به رابطه انسان با ولی الهی و خداوند اشاره دارد برای فرزند به درستی قابل فهم خواهد شد. در حقیقت این ارتباط درست در خانواده به فرزند کمک می‌کند که توحید و ولایت الهی را درک کند. ولایت اجتماعی نیز در همین راستا شکل می‌گیرد که شامل روابط اجتماعی فرد با جامعه و امام است.

ولایت الهی در تربیت خانوادگی

رئیس پژوهشکده زن و خانواده گفت: اینکه در قرآن و روایات به اهمیت پیوند رحمی و ارتباطات خانوادگی تاکید می‌شود، از آن جهت است که این روابط می‌تواند نقش مهمی در تربیت اجتماعی و فردی ایفا کند. در جامعه‌ای که فرزند به خوبی درک کند که اعضای خانواده نقش مهمی در تربیت اجتماعی دارند از فردگرایی به سمت پیوند اجتماعی و همکاری جمعی می‌رود.

پژوهشگر حوزه خانواده افزود: در خانواده نقش پدر همانند خورشید است که مسئول راهبری خانواده است و مادر همانند قمر است که از نور پدر تبعیت می‌کند. این تقسیم‌کار در خانواده بسیار مهم است و نباید مادر تلاش کند جایگاه پدر را بگیرد.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده تاکید کرد: پدر باید از نظر اعتقادی و رفتاری مسئولیت‌پذیر باشد و نقش خود را به خوبی ایفا کند. مادر نیز باید از این نقش حمایت کرده و اجازه ندهد که رسانه‌ها یا محیط‌های اجتماعی نقش پدر را تضعیف کنند. در جامعه امروزی به دلیل مشکلات اجتماعی و اقتصادی ممکن است پدران برای مدت طولانی از خانه دور باشند و تربیت فرزند به عهده مادر بیفتد. اما در چنین شرایطی مادر باید از نقش پدر حمایت کند و به تربیت صحیح فرزند کمک نماید.

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد گفت: اگر در خانواده دو نفر به عنوان راهبر تربیتی وجود داشته باشند این می‌تواند باعث سردرگمی فرزند شود. مهم است که مادر در مسیر تربیت از پدر حمایت کند و فضای تربیتی مناسبی برای فرزند فراهم کند. برای این منظور مادر باید از مزاحمت در مسیر پدری خودداری کند و از همکاری با پدر در تربیت فرزند استقبال کند.

وی اظهار کرد: آنچه که از روایات و آیات به دست می‌آید این است که تربیت صحیح در خانواده زمانی تحقق می‌یابد که هر یک از والدین نقش خود را به درستی ایفا کنند و در این راستا از یکدیگر حمایت کنند.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده با بیان اینکه نقش پدر و مادر باید به‌درستی درک شود و به جایگاه‌های مختلف آن توجه کرد، اظهار داشت: پدر باید مسئول راهبری و سرپرستی خانواده باشد همانطور که در قرآن و روایات به نقش پیامبر اکرم (ص) به عنوان شمس و امام علی (ع) به عنوان قمر اشاره شده است. این تشبیه به معنای آن است که پدر باید نقش هدایتگر و قدرت‌مند را ایفا کند در حالی که مادر باید از او حمایت کند و نقش تکمیلی داشته باشد. این حمایت باید به‌گونه‌ای باشد که مادر هرگز جایگاه پدر را تضعیف نکند.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده با تاکید براینکه مادر در تربیت فرزند نقش بسیار مهمی دارد اما وظیفه اصلی تربیت بر عهده پدر است، گفت: مادر باید هم‌راستا با پدر عمل کند و هیچ‌گاه در حضور بچه‌ها پدر را تحقیر یا نقد نکند. اگر پدر اشتباهی کرد باید در فضایی خصوصی و با احترام این موضوع مطرح شود تا بچه‌ها دچار سردرگمی نشوند.

پژوهشگر حوزه خانواده گفت: وقتی پدر حضور ندارد باید مادر در نقش نماینده و حمایت‌گر پدر عمل کند. مادر باید بگونه‌ای رفتار کند که بچه‌ها احساس کنند پدر همیشه در کنار آن‌هاست حتی وقتی حضور فیزیکی ندارد. به‌عنوان مثال مادر می‌تواند از اقتدار پدر در زمان‌هایی که او نیست برای حفظ انضباط استفاده کند و اقتدار پدر را در ذهن بچه‌ها بازسازی کند.

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد افزود: پدر در خانواده باید تصویری مقتدر و دلسوز از خود به‌جا بگذارد. این اقتدار به معنای تسلط به امور خانه و تربیت فرزندان است و باید به‌گونه‌ای باشد که فرزند از همان ابتدای رشد احساس کند پدر نقش راهبری مهمی دارد. پدر باید به‌طور دائم حمایتگر و مراقب فرزند خود باشد و این حمایت نباید محدود به مسائل مادی باشد، بلکه باید شامل حمایت معنوی و تربیتی نیز باشد.

وی تاکید کرد: پدر به‌عنوان سرپرست خانواده باید همیشه در نظر داشته باشد که نقش حمایتی و مراقبتی از خانواده را بر عهده دارد و به همین دلیل باید از مسئولیت‌های خود به‌طور کامل آگاه باشد. اگر این مسئولیت‌ها به‌درستی تقسیم نشوند و جایگاه پدر به‌درستی درک نشود ممکن است مشکلات تربیتی در خانواده ایجاد شود.

نظام تربیتی بر اساس همبستگی و پیوند متقابل 

رئیس پژوهشکده زن و خانواده با تاکید براینکه یکی از مهم‌ترین نکات در تربیت صحیح این است که نظام تربیتی باید بر اساس همبستگی و پیوند متقابل شکل بگیرد، بیان کرد: همانطور که در آیات قرآن آمده است وقتی عضوی از جامعه دچار مشکل می‌شود دیگر اعضا باید به کمک او بیایند. این پیوند اجتماعی باید در خانواده نیز ایجاد شود به‌ویژه در رابطه پدر و فرزند. پدر در این رابطه نقشی محوری دارد به‌طوری که اگر تربیت پدر به‌درستی انجام شود نصف راه در تربیت اجتماعی و دینی طی شده است.

وی تاکید کرد: اگر پدر در خانواده به‌درستی نقش خود را ایفا کند فرزند نه تنها از پدر به‌عنوان سرپرست و راهبر اطاعت می‌کند، بلکه درک درستی از توحید و ولایت پیدا می‌کند. این امر در رابطه با خداوند و اهل بیت علیهم السلام نیز تاثیرگذار است، زیرا وقتی فرزند درک می‌کند که پدر و مادر در خانواده به‌درستی راهنمایی و مراقبت می‌کنند، رابطه او با امام و خداوند نیز به‌درستی شکل می‌گیرد.

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد افزود: پدر باید مراقب فرزند خود باشد و در زمان‌هایی که خطرات برای او وجود دارد از او حمایت کند. این مراقبت به معنای نظارت مثبت و منفی است، یعنی پدر باید حواسش به فرزند باشد و او را از افتادن در چاله‌ها و خطرات جلوگیری کند. این احساس امنیت و مراقبت باید برای فرزند به‌ویژه دختر ایجاد شود تا او احساس کند که پدر همیشه از او حمایت می‌کند.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده با بیان اینکه یکی از ویژگی‌های مثبت دختران انعطاف‌پذیری است که به پدر این فرصت را می‌دهد تا رابطه عاطفی خود را با دختر شکل دهد، بیان کرد: این ارتباط عاطفی می‌تواند در تربیت دختر و ایجاد اعتماد متقابل مؤثر باشد. دختران معمولاً تلاش می‌کنند که پدر را به سمت خود جلب کنند و این فرصت برای پدر است که از این انگیزه استفاده کند و به تربیت دختر خود بپردازد.

وی بیان کرد: در نظام تربیتی دینی باید بر اصول اساسی مثل توحید و ولایت تأکید شود. اگر توحید به‌درستی در ذهن فرزند شکل بگیرد بسیاری از آموزه‌های تربیتی به‌طور طبیعی در ذهن او تثبیت می‌شود. نظام تربیتی ما باید حول محور توحید و ولایت قرار گیرد و در این راستا باید اصول اساسی مانند توحید در ربوبیت و ولایت الهی برای فرزند جا بیفتد. این پیوند الهی همانند قطب آهنربا باید نظام تربیتی را هدایت کند و نظم و انسجام را در خانواده و جامعه به‌وجود آورد.

تربیت در نظام تربیتی دینی: از محبت اهل بیت تا عقل‌گرایی

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد افزود: در تربیت صحیح به‌ویژه در نظام تربیتی اسلامی باید توجه ویژه‌ای به مفهوم «ولایت الهی» و چگونگی تجسد آن در خانواده داشته باشیم. همانطور که در قرآن و روایات آمده است خداوند به‌عنوان راهبر اصلی انسان‌ها عمل می‌کند و این راهبری از طریق فطرت، عقل، پیامبران و اهل بیت (ع) اعمال می‌شود. وقتی توحید ربوبی به‌درستی برای فرد جا بیفتد ولایت اهل بیت علیهم السلام نیز درک و فهم می‌شود.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده تصریح کرد: در تربیت صحیح به‌ویژه در زمینه دینی مهم است که هم‌راستا با اصول الهی حرکت کنیم. گاهی ممکن است که فرد تمام قواعد و علائم درست را رعایت کند ولی چون مسیر اصلی را اشتباه انتخاب کرده است به مقصد نمی‌رسد. این موضوع همانند رانندگی در جاده است که علائم راهنمایی را درست رعایت می‌کنیم ولی اگر مسیر را اشتباه انتخاب کنیم به مقصد نخواهیم رسید.

وی بیان کرد: نقش پدر در تربیت فرزند بسیار حیاتی است. در صورتی که پدر نقش خود را به‌درستی ایفا کند، اعتماد و محبت لازم بین پدر و فرزند شکل می‌گیرد و این رابطه به‌طور غیرمستقیم به رابطه فرزند با امام(ع) و خداوند نیز منتقل می‌شود. همچنین پدر باید با دلسوزی و محبت فرزند را تربیت کند و سخت‌گیری‌ها باید با انگیزه دلسوزی و محبت همراه باشد.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده افزود: در تربیت فرزند به‌ویژه دختر باید زمینه اعتماد و محبت ایجاد شود تا دختر احساس کند که پدر همواره مراقب اوست و در زمان‌های سختی از او حمایت می‌کند. محبت در تربیت باید به‌گونه‌ای باشد که فرزند احساس کند پدر در همه جنبه‌ها حواسش به او است و در مواقع ضروری از او مراقبت می‌کند.

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد با بیان اینکه یکی از نکات مهم تربیتی این است که محبت به خدا و اهل بیت علیهم السلام باید در قلب فرزند ایجاد شود، گفت: اگر محبت به اهل بیت (ع) به‌درستی در دل فرزند جای گیرد بسیاری از مسائل دینی و اخلاقی به‌طور طبیعی حل می‌شود. در این راستا محبت به خدا و اهل بیت علیهم السلام به‌طور مستقیم بر رفتار فرد تأثیر می‌گذارد و فرد به‌دنبال انجام اعمال نیکو و پرهیز از گناه خواهد رفت.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده تصریح کرد: تربیت نباید فقط بر اساس آموزه‌ها و دستورات خشک و صرف باشد بلکه باید تربیت تعلقی و تعقلی نیز در نظر گرفته شود. تربیت تعقلی یعنی استفاده از عقل و خرد برای انتخاب‌های درست؛ نه تنها در زندگی فردی بلکه در مواجهه با مسائل اجتماعی و اخلاقی نیز عقل باید در تصمیم‌گیری‌ها نقش اصلی را ایفا کند تا فرد در مسیر درست حرکت کند و از اشتباهات اجتناب کند.

استفاده از تجربه‌های گذشته به‌عنوان فرصتی برای رشد و اصلاح

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد افزود: در تربیت اسلامی مهم است که فرد بتواند از تجربه‌های گذشته به‌عنوان فرصتی برای رشد و اصلاح استفاده کند. در اینجا می‌توان رنج‌ها را به فرصتی سازنده تبدیل کرد. هنگامی که فرد از اشتباهاتش عبرت می‌گیرد و در مسیر درست قرار می‌گیرد این روند باعث رشد روحی و تربیتی او می‌شود. تربیت تعقلی به این معنی است که فرد می‌آموزد چگونه صبر و استقامت را برای رسیدن به هدف‌های والاتر به‌ویژه در شرایط دشوار در زندگی به کار گیرد.

وی با بیان اینکه نکته‌ی اساسی در تربیت دینی این است که باید از ابتدا مسیر درست را برای فرزند مشخص کنیم، گفت: اگر مسیر تربیتی اشتباه انتخاب شود حتی اگر فرد تمام قواعد را رعایت کند، باز هم به مقصد نخواهد رسید. برای همین مسئولیت اصلی ما در تربیت، هدایت به سوی توحید و ولایت الهی است که این مسیر باید در ذهن فرزند روشن شود.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده با بیان اینکه یکی از مشکلات موجود در نظام تربیتی امروز این است که بیشتر به آموزه‌های خشک و بی‌روح توجه می‌شود و از طبیعت انسان و ویژگی‌های فطری غافل می‌مانیم، اظهار کرد: طبیعت انسان‌ها متفاوت است و به همین دلیل در تربیت باید توجه ویژه‌ای به تفاوت‌های فردی داشته باشیم. برخی افراد به‌طور طبیعی ظرفیت بیشتری برای درک مسائل دینی و تربیتی دارند در حالی که برخی دیگر نیاز به تلاش بیشتری دارند.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده با تاکید براینکه پدر و مادر نقش اساسی در تربیت فرزند دارند، افزود: اگر رابطه آنها با همدیگر مثبت و هم‌راستا باشد، این پیوند مثبت به فرزند نیز منتقل می‌شود. فرزند در چنین خانواده‌ای احساس امنیت و محبت می‌کند و این رابطه او را در مسیر درست هدایت می‌کند. در تربیت فرزند مادر باید از پدر حمایت کند و در فضایی پر از محبت و احترام تربیت فرزند را به پیش ببرد.

وی تاکید کرد: محبت به اهل بیت علیهم السلام و خداوند باید از ابتدا در فرزند نهادینه شود. وقتی این محبت در دل فرزند شکل بگیرد، تربیت دینی و اخلاقی او نیز به‌طور طبیعی به مسیر درست هدایت می‌شود. اما این محبت باید از طریق تعاملات روزمره، رفتارهای محبت‌آمیز و آموزش‌های اخلاقی منتقل شود. صرف گفتن «لا اله الا الله» کافی نیست، بلکه باید این محبت از دل بیرون بیاید و در رفتار فرزند منعکس شود.

نقش محبت و عقل در تربیت تعقلی فرزند

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد افزود: علاوه بر محبت تربیت تعقلی نیز مهم است. فرد باید یاد بگیرد که چگونه از عقل خود استفاده کند تا تصمیمات درست بگیرد و از اشتباهات اجتناب کند. عقل باید به‌طور فعال در فرآیند تربیت دخالت داشته باشد و فرد باید قادر باشد بین خوب و بد تمایز قائل شود و بهترین انتخاب را داشته باشد. این به معنای استفاده از عقل برای پیش‌بینی آینده، تعیین اولویت‌ها و اجتناب از تصمیمات اشتباه است.

وی با تاکید براینکه برای انتقال ایمان و محبت اهل بیت علیهم السلام به نسل‌های بعدی باید تلاش کرد تا تربیت در محیطی محبت‌آمیز و با هدایت صحیح انجام شود، بیان کرد: آموزش‌های تربیتی باید نه تنها به‌صورت نظری بلکه عملی و در زندگی روزمره به فرزندان منتقل شود. یک خانواده که از انسجام درونی برخوردار باشد می‌تواند این ایمان را به‌طور مؤثر به نسل‌های بعدی منتقل کند.

رئیس پژوهشکده زن و خانواده اظهار کرد: در مسیر تربیت فرزند اولین قدم این است که محیط‌هایی را ایجاد کنیم که فرزند بتواند به‌طور طبیعی و بدون فشار به یادگیری‌های مذهبی و دینی خود بپردازد. برای این منظور مدرسه باید یک فضای اجتماعی ایمانی باشد که در آن ایمان به خداوند و توحید ربوبی به‌طور اصلی در کانون توجه قرار گیرد.

وی گفت: بچه‌ها در مدرسه باید علاوه بر دروس آموزشی، مفاهیم دینی را نیز به‌طور غیرمستقیم بیاموزند. اگر مدرسه چنین فضایی نداشته باشد والدین باید تلاش کنند تا اجتماعات ایمانی مشابه را در محل زندگی و بین دوستان و آشنایان خود ایجاد کنند تا فرزند در یک جامعه ایمانی رشد کند.

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد اظهار کرد: ایجاد هویت جمعی و تعلق اجتماعی برای بچه‌ها اهمیت زیادی دارد. اگر فرد به یک اجتماع ایمانی متصل باشد، این ارتباط به او اعتماد به نفس می‌دهد و قدرت تصمیم‌گیری برای انجام کارهای خیر را در او تقویت می‌کند. این احساس تعلق به یک گروه ایمانی باعث می‌شود که فرزند به راحتی در برابر مشکلات اجتماعی و فشارهای مختلف مقاومت کند و از اصولی که به او آموزش داده شده پیروی کند.

تقویت روحیه جمعی و هم‌افزایی فرزندان

رئیس پژوهشکده زن و خانواده تاکید کرد: تجربیات مشابهی وجود داشت که بچه‌ها در اجتماعاتی مانند انجمن‌های اسلامی در کنار هم فعالیت‌هایی انجام می‌دادند که باعث ایجاد هویت و تعلق به گروه می‌شد. این نوع فعالیت‌ها نه تنها به بچه‌ها انگیزه می‌دهد بلکه روحیه جمعی و هم‌افزایی را نیز در آنها تقویت می‌کند. در چنین محیط‌هایی قدرت اجتماعی از فرد به جمع منتقل می‌شود و اثرگذاری بیشتری در محیط‌های آموزشی و اجتماعی خواهد داشت.

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد بیان کرد: در عصر کنونی که شرایط اجتماعی و جهانی علیه بسیاری از اصول دینی ما است، ایجاد اجتماعات ایمانی بسیار ضروری است. با استفاده از مهارت‌های مناسب والدین می‌توانند این اجتماعات را تقویت کرده و با محوریت محبت اهل بیت (ع) فرزندان خود را در مسیر تربیتی صحیح هدایت کنند. این کار نه تنها برای فرزند بلکه برای تقویت جامعه نیز ضروری است.