«عملیات اطلاعات»؛ نبردی برای تسخیر ذهنها

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، کتاب «عملیات اطلاعات؛ از جنگ جهانی اول تا عصر توئیتر» اثر مشترک اوفر فریدمن، ویتالی کابرنیک و فرانچسکا گرانلی، با ترجمهی محمدحسین قربانی زواره، از سوی نشر شناختپژوه منتشر شد. این اثر پژوهشی، بهعنوان یکی از جامعترین منابع در حوزهی جنگ اطلاعاتی، تحلیلی میانرشتهای از تاریخ، نظریه و تحول نبردهای شناختی از قرن بیستم تا عصر شبکههای اجتماعی ارائه میدهد.
از جنگ جهانی اول تا نبردهای توییتری
کتاب «عملیات اطلاعات» با نگاهی ژرف به تاریخ جنگهای اطلاعاتی، نشان میدهد که ریشههای این نوع نبرد را باید در جنگهای جهانی جستوجو کرد؛ اما در روزگار ما، با گسترش پلتفرمهایی چون توئیتر و سایر شبکههای اجتماعی، این پدیده شکل تازهای یافته است.
نویسندگان با بهرهگیری از رویکردی تاریخی و تحلیلی، نشان میدهند چگونه جهانیشدن، تحولات فناورانه و انقلاب اطلاعاتی، نظمی پستمدرن بر جهان تحمیل کرده که تمام ابعاد زندگی انسان را متأثر ساخته است. به باور آنان، در عصر حاضر «جنگ اطلاعاتی» تنها محدود به میدان نبرد نیست، بلکه تمام جوامع – اعم از نظامی و غیرنظامی – را هدف قرار داده است.
این اثر به چالشهای نوین دموکراسیها در مواجهه با «شبح جنگ سیاسی» میپردازد و توضیح میدهد چگونه عملیات سایبری، دستکاری الگوریتمها و تولید محتوای ساختگی میتواند فرآیندهای سیاسی و اجتماعی را تغییر دهد.
نویسندگان با روایتی تاریخی، مسیر عملیات اطلاعاتی را از «تبلیغات جبهه» در جنگ جهانی اول تا نبردهای دیجیتال غزه دنبال میکنند و به این پرسش میپردازند که چرا جنگ امروز، بیش از آنکه بر سر خاک باشد، بر سر ذهنهاست.
ساختار کتاب
بخش نخست کتاب، شکلگیری عملیات اطلاعاتی مدرن را بررسی میکند؛ از تجربهی بریتانیا در جنگ جهانی اول تا تبلیغات ایدئولوژیک شوروی در جنگ جهانی دوم. سپس نمونهی ویتنام جنوبی و برنامهی «چیو های» معرفی میشود که طی آن، عملیات اطلاعاتی از اعلامیه و تشویق مالی تا گفتوگوی مستقیم با شورشیان را در بر میگرفت.
بخش دوم، به دهههای ۱۹۸۰ تا امروز اختصاص دارد. تبلیغات شوروی در جنگ افغانستان و کمپینهای ناتو در افغانستان، دو تجربهی کلیدی این دورهاند که نشان میدهند حتی عملیات اطلاعاتی گسترده نیز بدون شناخت دقیق مخاطب، بیثمر است.
در بخش سوم، عملیات اطلاعاتی در عصر رسانههای اجتماعی بررسی میشود؛ از راهبرد حماس در برابر رژیم صهیونیستی تا عملیات اطلاعاتی اسرائیل در غزه. نویسندگان نشان میدهند که ترکیب رسانههای سنتی و شبکههای دیجیتال، مؤثرترین شکل جنگ اطلاعاتی در دنیای امروز است.
تبلیغ ناامیدی؛ نمونهای از جنگ شناختی
یکی از نمونههای تاریخی جذاب کتاب، فعالیتهای تبلیغاتی بریتانیا در جنگ جهانی اول است. «کرو هاوس» با استفاده از اعلامیههایی هدفمند، احساس ناامیدی را در میان سربازان آلمانی میکاشت. در یکی از این اعلامیهها خطاب به سرباز دشمن آمده بود:
«به تو در میدان مرگ خوشامد میگویم... هرچقدر پیشروی کنی، به سوی بیابان و مرگ میروی. به خودت نگاه کن؛ تمام چیزی که میبینی، سایهی مرگ است.»
هدف این تبلیغات، ایجاد تردید و خستگی روانی در میان نیروهای دشمن بود تا انگیزهی ادامهی جنگ از میان برود.
فهرست کتاب
این کتاب در ده فصل تنظیم شده و هر فصل به یکی از دورههای مهم تحولات جنگ اطلاعاتی میپردازد:
1. ماهیت عملیات اطلاعاتی
2. «تبلیغات جبهه» بریتانیا در جنگ جهانی اول
3. عملیات اطلاعاتی شوروی در جنگ جهانی دوم
4. استراتژیهای القاء در جنگ ویتنام
5. تبلیغات شوروی در جنگ افغانستان (۱۹۷۹ تا ۱۹۸۹)
6. کمپینهای اطلاعاتی ناتو در افغانستان (۲۰۰۳ تا ۲۰۲۱)
7. عملیات روسیه و گرجستان در اوستیای جنوبی (اوت ۲۰۰۸)
8. راهبرد حماس علیه رژیم صهیونیستی؛ از عملیات اطلاعاتی تا نفوذ
9. عملیات اطلاعاتی اسرائیل در غزه؛ ظهور عصر دیجیتال
10. آیندهی عملیات اطلاعاتی
از جبهه تا ذهنها
در فصل نخست کتاب، نویسندگان تأکید میکنند که میدان نبرد در یک قرن اخیر از سنگرها و توپخانهها به ذهن انسان منتقل شده است. انقلاب اطلاعاتی، سرعت و دامنهی تأثیرگذاری را چند برابر کرده و شبکههای اجتماعی امروز، افکار عمومی را با دقتی میلیمتری هدف میگیرند.
به تعبیر آنان، فناوری هرگز بهتنهایی پیروزی نمیآورد؛ بلکه اثرگذاری بر ذهن و ارادهی انسانها، مهمترین و پیچیدهترین بُعد جنگهای مدرن است. از فریبهای سانتزو در دوران باستان تا عملیات شناختی قرن بیستویکم، هدف همواره «تسخیر ذهنها پیش از سرزمینها» بوده است.
تعریف و ابعاد عملیات اطلاعاتی
بهگفتهی نویسندگان، مفهوم «عملیات اطلاعاتی» تعاریف متعددی دارد و با اصطلاحاتی مانند عملیات روانی، فریب نظامی، جنگ الکترونیک و جنگ سایبری درآمیخته است. ارتش آمریکا آن را بهکارگیری ظرفیتهای اطلاعاتی برای نفوذ و اخلال در تصمیمگیری دشمن تعریف میکند، درحالیکه مرکز رَند آن را ترکیب اطلاعات تاکتیکی و تبلیغات راهبردی میداند. حتی گزارش فیسبوک در سال ۲۰۱۷، عملیات اطلاعاتی را فعالیت بازیگران سازمانیافته برای تحریف احساسات سیاسی با اهداف استراتژیک معرفی میکند.
در روسیه اما از اصطلاح «تقابل روانی–اطلاعاتی» استفاده میشود که هم تأثیر و هم حفاظت اطلاعاتی را در بر میگیرد. این تنوع مفهومی، به گفتهی مؤلفان، نشانگر پیچیدگی و چندبُعدی بودن جنگ اطلاعاتی است.
طرح و هدف کتاب
نویسندگان بر این باورند که نمیتوان با یک تعریف خشک به فهم تاریخی عملیات اطلاعاتی رسید. آنان از رویکردی منعطف با چهار محور کلیدی استفاده کردهاند:
۱. تمرکز بر عملیات اطلاعاتی در بستر رویاروییهای نظامی آشکار،
۲. توجه به فعالیتهای اطلاعاتی در فضای داده و رسانه،
۳. اذعان به دشواری سنجش اثربخشی این عملیاتها،
۴. و تعریف عملیات اطلاعاتی بهعنوان زنجیرهای از اقدامات هماهنگ برای شکست ارادهی حریف.
بهگفتهی آنان، هدف این اثر نه قضاوت اخلاقی بلکه تحلیل تاریخی و راهبردی است؛ از بالنهای تبلیغاتی بریتانیا در پایان جنگ جهانی اول تا پستها و توییتهای عصر دیجیتال.
علاقهمندان میتوانند جهت تهیه نسخه الکترونیکی کتاب به پلتفرم طاقچه مراجعه نمایند.