ترمه ایرانی در کی‌پاپ، ادای احترام یا تصاحب فرهنگی؟

به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، در حالی که موسیقی کی‌پاپ در بین جوانان و نوجوانان جهان و همچنین ایران، طرفدارانی پروپاقرص پیدا کرده است و با تبلیغات گسترده در حال گسترش در جوامع مختلف است، خوانندگان این پاپ کره‌ای، لباسی بر تن میکنند که نقوش ترمه و بُته‌جقه ایرانی روی آن نقش بسته است. ترمه و بُته‌جقه از نمادهای فرهنگی ایران به شمار می‌رود و بخشی از میراث فرهنگی و هنری این سرزمین است. اکنون این پرسش پیش می آید که استفاده از این میراث فرهنگی در صنایع فرهنگی-هنری یک کشور دیگر - البته بدون اینکه نامی از ایران بر زبان بیاید - چه معنا و مفهومی دارد؟ یک فرصت است یا یک تهدید؟ اهداف تهیه کنندگان موسیقی پاپ کره‌ای چه هدفی از این کار داشتند و در آینده باید شاهد چه اقدامات دیگری از این شبه کمپانی فرهنگی باشیم؟ 

این سئوالات موجب شد تا علی رشیدیان، خبرنگار و کارشناس ارتباطات فرهنگی، در یادداشتی به بررسی این پدیده با استفاده از مبانی علم نشانه شناسی بپردازد و در ادامه این یادداشت را می‌خوانید:

ترمه ایرانی در کی‌پاپ، ادای احترام یا تصاحب فرهنگی؟

در دهه‌های اخیر، موج فرهنگی کره جنوبی یا همان هالیو (Hallyu) نه‌تنها به‌عنوان پدیده‌ای سرگرم‌کننده، بلکه به‌مثابه یک پروژه قدرت نرم و بازطراحی نظم فرهنگی شرق شناخته شده است. این جریان، فراتر از صنعت موسیقی و سینما، در حال بازسازی تصویر شرق در ذهن مخاطبان جهانی است؛ تصویری که در آن، کره جنوبی نقش مرکز و سخنگوی شرق معاصر را بر عهده گرفته است.

یکی از ابزارهای ظریف اما مؤثر در این فرایند، بهره‌گیری از مؤلفه‌های فرهنگی سایر تمدن‌های آسیایی محصولات فرهنگی مانند موسیقی، مد و طراحی صحنه است. هنگامی که عناصر نمادینی چون نقوش ترمه ایرانی در لباس گروه‌های کی‌پاپ ظاهر می‌شود، این رخداد را نمی‌توان صرفاً به سطحی از زیبایی‌شناسی یا مدگرایی فروکاست؛ بلکه باید آن را به‌عنوان رخدادی نشانه‌شناختی با بار ایدئولوژیک و هدفمند تحلیل کرد.

در واقع، چنین تلفیق‌هایی نشانه‌ای از روندی عمیق‌ترند: روندی که طی آن، کره در حال بازتعریف شرق از منظر خود است و با پوشاندن نمادهای فرهنگی تمدن‌های دیگر در لباس جهانی کی‌پاپ، نوعی شرقِ کره‌ای‌شده می‌آفریند. این بازنمایی‌ها ظاهراً با شعار همگرایی فرهنگی و جهانی‌سازی همراه‌اند، اما در باطن می‌توانند حامل نیت نفوذ نرم، تصاحب فرهنگی  و حتی مهندسی ذائقه فرهنگی ملت‌های دیگر باشند.

از همین‌رو، بررسی نشانه‌شناختی و انتقادی چنین تصاویر و جلوه‌هایی ضروری است؛ چراکه پشت انتخاب‌های به‌ظاهر زیباشناسانه، اغلب راهبردهای ژئو‌فرهنگی، تبلیغی و ایدئولوژیکِ دقیق نهفته است. در ادامه، تحلیل حاضر با تکیه بر سه سطح اصلی معنا ــ دلالت صریح، دلالت ضمنی، و دلالت اسطوره‌ای ــ و با نگاهی انتقادی به سیاست فرهنگی کره جنوبی، تلاش می‌کند نیت و جهت‌گیری پنهان در این بازنمایی‌ها را آشکار سازد.

۱. سطح دلالت صریح 

در سطح نخست، ما تنها آنچه را می‌بینیم توصیف می‌کنیم:
دو خواننده یا اجراکننده جوان با موهای رنگ‌شده (یکی صورتی، دیگری نقره‌ای) در حال اجرای صحنه‌ای هستند و لباس‌هایی با نقش و نگار سنتی پوشیده‌اند. این لباس‌ها از نظر بصری شبیه به طرح‌های ترمه یا زربفت ایرانی‌اند — دارای نقوش بته‌جقه، رنگ‌های گرم، و پارچه‌ای براق با بافت پیچیده.

۲. سطح دلالت ضمنی 

در این مرحله معناهای فرهنگی و استعاری پدیدار می‌شوند:

• ترمه به‌عنوان نشانه فرهنگی:
  ترمه در فرهنگ ایرانی نشانه‌ای از اصالت، ظرافت، و هنر دستی است. وقتی در لباس‌های پاپ یا کی‌پاپ استفاده می‌شود، معنای «پیوند سنت و مدرنیته» را تداعی می‌کند.
  این یعنی طراح لباس ممکن است خواسته باشد میراث سنتی شرق (به‌ویژه ایران، هند، آسیای مرکزی) را در قالبی مدرن و جهانی بازآفرینی کند.

• کاربرد در کی‌پاپ:
  در کی‌پاپ، استفاده از نمادهای فرهنگی مختلف بخشی از استراتژی جهانی‌سازی است. ترکیب نشانه‌های فرهنگی از ملت‌های مختلف به ساخت «هویت جهانی» کمک می‌کند؛ به‌طوری‌که گروه‌های کره‌ای بتوانند خود را نه فقط به‌عنوان پدیده‌ای ملی، بلکه به‌عنوان محصولی فراملی و چندفرهنگی معرفی کنند.

• زیبایی‌شناسی شرقی و اگزوتیسم:
  استفاده از طرح‌های شرقی (از جمله ایرانی) در صنعت مد کره‌ای، گاه نوعی «اگزوتیسم فرهنگی» را تداعی می‌کند — یعنی بهره‌گیری از زیبایی‌های فرهنگی دیگر برای ایجاد جلوه‌ای رمزآلود و متفاوت.

۳. سطح اسطوره‌شناختی به‌تعبیر بارت

در سطح سوم که رولان بارت آن را «اسطوره‌شناسی مدرن» می‌نامد، لباس دیگر صرفاً پوشش نیست، بلکه تبدیل به «روایت فرهنگی» می‌شود:

روایت جهانی‌شدن شرق:
این تصویر می‌تواند نشانه‌ای از چرخش فرهنگی شرق به‌سوی بازتعریف خود در عرصه جهانی باشد. کره جنوبی با الهام‌گیری از مؤلفه‌های فرهنگی سایر تمدن‌های آسیایی (از جمله ایران) در واقع دارد قدرت نرم آسیایی را بازنمایی می‌کند.

نمادسازی برای نفوذ نرم و برندسازی فرهنگی

حال با این مقدمه می‌توان گفت که استفاده از نقوش و نشانه‌های ایرانی در محصولات فرهنگی جهانی‌شده (مثل اجراهای موسیقایی یا مد کی‌پاپ) به‌صورت هدفمند در خدمت نفوذ نرم باشد:

• با بهره‌گیری از عناصر آشنا برای مخاطبان ایرانی یا خاورمیانه‌ای، حس نزدیکی و «اشتراک فرهنگی» ایجاد می‌شود.
• این نزدیکی زمینه را برای پذیرش گسترده‌تر محصولات رسانه‌ای و هنری کره‌ای در ایران فراهم می‌کند.
• در لایه‌ای عمیق‌تر، موجب می‌شود فرهنگ کره‌ای در ذهن مخاطب ایرانی به‌عنوان «نماینده فرهنگی آسیایی خودی» جا بیفتد، در حالی که در واقع حامل ارزش‌ها و سبک زندگی غربی‌شده (ولی در قالب آسیایی) است.

این همان تکنیک نفوذ فرهنگی نرم است:

تصاحب نشانه‌های بومی برای کاهش مقاومت فرهنگی و افزایش همدلی روانی.

نیت پنهان و برنامه‌ریزی‌شده در چارچوب سیاست فرهنگی کره

در اسناد فرهنگی کره جنوبی نیز، از جمله برنامه‌های KOCCA و وزارت فرهنگ کره، بر «تطبیق محتوا با بافت فرهنگی بازار هدف» تأکید شده است.

که این یعنی:

اگر قرار باشد بازار ایران یا خاورمیانه هدف قرار گیرد، از عناصر فرهنگی آن منطقه برای افزایش اثرگذاری استفاده می‌شود.

در نتیجه، به‌کارگیری طرح‌های ایرانی می‌تواند بخشی از استراتژی نفوذ عاطفی و فرهنگی هدفمند باشد — نه صرفاً از سر احترام، بلکه برای گشودن دروازه‌های پذیرش فرهنگی.
این همان چیزی است که در تحلیل‌های ژئو‌فرهنگی از آن با عنوان “Cultural Gate Strategy” یاد می‌شود:

یعنی استفاده از نشانه‌های فرهنگی هر ملت برای ورود بی‌درد و مقاومت به ذهن و بازار آن ملت.

و در نهایت: