شیخ مفید؛ نگین درخشان عالم تشیع و ستون فقه و کلام امامیه

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان عکبری از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن چهارم هجری قمری است که به «ابن المعلم» نیز مشهور بود. وی با حضور در عرصه‌های فقه و کلام نه تنها در زمان خود بلکه در تاریخ علوم اسلامی جایگاهی کم‌نظیر یافته است. وی در سال ۳۳۶ یا ۳۳۸ قمری در قریه سویقه ابن بصری از توابع عکبرا در نزدیکی بغداد در خانواده‌ای اصیل و اهل‌بیت‌دوست به دنیا آمد. خاندان او سراسر مالامال از عشق به اهل بیت علیهم‌السلام بود و این عشق و ارادت در مسیر زندگی علمی و عملی وی نمود فراوان داشت.

محمد بن محمد بن نعمان در یک خانواده متعهد به تعلیم و تربیت متولد شد. پدرش که معلمی بزرگ و دلسوز بود، نقش مهمی در آغاز تحصیلات وی ایفا کرد و به همین سبب شیخ مفید به «ابن المعلم» یعنی فرزند معلم شهرت یافت. محیط خانوادگی و تربیتی او بستر مناسبی برای رشد و تعالی علمی فراهم کرد و از همان دوران کودکی این پسر رشید با علاقه‌مندی به علوم دینی و معارف اهل بیت علیهم السلام پرداخت.

شخصیت علمی و جایگاه علمی شیخ مفید

شیخ مفید در جهان اسلام به‌ویژه در میان شیعیان چهره‌ای بسیار درخشان است. وی هم فقیه بود و هم متکلم یعنی علاوه بر تخصص در فقه، دانش وسیعی در کلام اسلامی داشت و در این دو حوزه سرآمد دانشمندان عصر خود به شمار می‌آمد. ابن ندیم نویسنده کتاب مشهور «الفهرست» از او با عنوان «ابن المعلم» یاد کرده و ضمن ستایش به اهمیت آثار او اشاره کرده است. کتاب «المقنعة» از آثار مشهور او در علم فقه است که تا امروز مرجع فقهی مهمی در تشیع به شمار می‌رود.

ابویعلی جعفری، داماد وی نقل می‌کند که شیخ مفید شب‌ها را بسیار کم می‌خوابید و وقت خود را به نماز، مطالعه، تدریس و تلاوت قرآن اختصاص می‌داد که نشان‌دهنده جدیت و پشتکار بی‌نظیر وی در مسیر تحصیل و نشر علم است.

اساتید و شاگران

شیخ مفید تحصیلات ابتدایی خود را در خانواده و زادگاهش به پایان رساند و سپس به همراه پدرش به بغداد، مرکز علم و دانش جهان اسلام رفت. در بغداد زیر نظر اساتید برجسته‌ای به کسب علم پرداخت و به درجات عالی در علوم فقه، اصول و کلام دست یافت. از جمله اساتید برجسته شیعه وی می‌توان به ابن قولویه قمی، شیخ صدوق، ابن ولید قمی، ابوغالب زراری، ابن جنید اسکافی، ابوعلی صولی بصری و ابوعبدالله صفوانی اشاره کرد. همچنین از اساتید اهل سنت او می‌توان به شیخ علی بن عیسی رمانی، محمد بن عمران مرزبانی و ابوبکر محمد بن سالم معروف به حافظ جاعبی اشاره نمود. این تنوع اساتید نشان‌دهنده فعالیت علمی شیخ مفید در فضای بین‌المللی و میان‌مذهبی بود که به بهره‌مندی او از تمام ظرفیت‌های علمی انجامید.

شاگردان برجسته

شیخ مفید به عنوان استادی برجسته، شاگردان بزرگ و نامداری تربیت کرد که هر یک نقش مهمی در نشر علوم اسلامی داشتند. از جمله شاگردان برجسته او می‌توان به سید مرتضی علم الهدی، سید رضی، شیخ طوسی، نجاشی، ابوالفتح کراجکی و ابوعلی حمزه بن عبدالعزیز سالار اشاره کرد. این افراد بعدها خود به چهره‌های تأثیرگذار علمی و فرهنگی جهان تشیع تبدیل شدند و میراث علمی شیخ مفید را گسترش دادند.

ارزیابی بزرگان درباره شیخ مفید

شیخ مفید از دیدگاه علمای شیعه و حتی اهل سنت جایگاه والایی دارد. نجاشی شاگرد مورد اعتماد وی می‌گوید: محمد بن محمد بن نعمان، استاد و شیخ ما است، فضل او در فقه و حدیث و اطمینان به او به اندازه‌ای است که نیازی به توصیف ندارد و دارای تألیفات متعدد است.

شیخ طوسی شاگرد برجسته شیخ مفید، در «فهرست» خود نوشته است: محمد بن محمد بن نعمان، معروف به ابن المعلم، از متکلمان امامیه است که در عصر خود مرجع و رئیس شیعه بود. حافظه قوی و ذهنی دقیق داشت و در پاسخ به سوالات بسیار حاضر جواب بود. وی بیش از ۲۰۰ جلد کتاب تألیف کرده است.

ابن حجر عسقلانی از علمای اهل سنت می‌گوید: او بسیار عابد و زاهد و اهل خشوع و تهجد بود و در علم و دانش بسیار مداومت داشت. جماعت زیادی از محضرش بهره بردند. او بر شیعیان حق بزرگی دارد. عضدالدوله حاکم آل بویه به دیدار و عیادت او می‌رفت.

عماد حنبلی یکی دیگر از علمای اهل سنت، می‌گوید: او از بزرگان امامیه و رئیس فقه و کلام است و با پیروان عقاید مختلف مباحثه می‌کرد. موقعیت شایسته‌ای در دولت آل بویه داشت. صدقه‌های فراوان می‌داد و اهل خشوع، تهجد، نماز و روزه بود. لباس‌های خوش پوش می‌پوشید و مورد احترام بود. عمرش نزدیک به ۷۶ سال بود و بیش از ۲۰۰ جلد تألیف داشت.

وفات و مراسم تشییع

شیخ مفید در روز جمعه، دوم یا سوم ماه رمضان سال ۴۱۳ قمری پس از عمر پرثمر ۷۵ ساله در بغداد درگذشت. خبر وفات او در میان علما و مردم باعث تاثر و تأسف عمیق شد. شیخ طوسی که خود در مراسم تشییع جنازه حضور داشت، می‌گوید: در روز وفات او دوست و دشمن برای اقامه نماز و گریستن بر او جمع شدند. بیش از ۸۰ هزار نفر از شیعیان در تشییع جنازه او شرکت کردند. سید مرتضی علم الهدی بر جنازه او نماز خواند و وی را در کنار استادش ابن قولویه در حرم مطهر امام جواد علیه السلام به خاک سپردند.

آثار علمی

شیخ مفید بیش از ۲۰۰ عنوان کتاب و رساله در موضوعات مختلف علوم اسلامی تألیف کرده است که بخشی از آن‌ها هنوز به عنوان منابع مرجع در علوم دینی شناخته می‌شوند. از جمله مهم‌ترین آثار او می‌توان به المقنعة که یکی از کتب مهم فقهی شیعه است، الإرشاد که شرح حال امامان معصوم علیهم السلام و تاریخ شیعه را دربردارد، أوائل المقالات کتابی در علم کلام و اصول دین، الأمالي که مجموعه‌ای از سخنان و آموزه‌های علمی است، أحكام النساء درباره احکام و مسائل مربوط به زنان، المسح على الرجلين در زمینه مسائل وضو و نماز و نیز آثار دیگری چون الإفصاح، الاختصاص، إيمان أبي طالب، تصحيح اعتقادات الإمامية و رسائل متعدد در موضوعات کلامی، اعتقادی و فقهی اشاره کرد. وی همچنین درباره موضوعاتی چون حدیث «نحن معاشر الأنبياء لا نورث»، بحث غیبت، تحریم ذبائح اهل کتاب، فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام و مسائل مختلف دیگر کتاب‌ها و رساله‌هایی نوشته است که نشان از عمق و گستردگی دانش و تخصص او دارد.

جمع‌بندی

شیخ مفید به عنوان یکی از ستون‌های اصلی علمی و فرهنگی تشیع، نقشی بی‌بدیل در شکل‌دهی فقه و کلام امامیه ایفا کرد. تعهد، زهد، تقوا، و تلاش علمی بی‌وقفه او باعث شد تا نه تنها در عصر خویش بلکه برای نسل‌های بعدی نیز منبع الهام و راهنمایی باشد. شاگردان برجسته‌اش میراث علمی وی را به خوبی حفظ کردند و زمینه گسترش فرهنگ شیعی را فراهم نمودند.

از شیخ مفید به عنوان «ابن المعلم» یاد می‌شود زیرا هم علم و هم اخلاق و زهد را به زیبایی توأم کرد و نمونه‌ای برجسته از عالم کامل شیعی بود که علوم اسلامی را در قالبی زنده و پویا به نسل‌های آینده منتقل نمود. برگزاری مراسم تشییع جنازه پرشکوه و حضور هزاران نفر در وداع با او، نشان از احترام و محبت عمیق مردم و علما نسبت به این عالم فرزانه داشت.

امروزه آثار او به ویژه کتاب «المقنعة» و «الإرشاد» همچنان در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود و محل رجوع دانش‌پژوهان و محققان است. زندگی و شخصیت علمی و اخلاقی شیخ مفید برای همه علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ اسلامی به ویژه شیعه، الگویی درخشان و منشوری از تعهد به علم و ایمان است.