متاورس، واقعیت تجربی با ابعاد فقهی و فلسفی

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام سعود اسماعیلی، استادیار گروه فلسفه پژوهشکده حکمت و دین پژوهی، در نشست علمی ابعاد فقهی فناوری متاورس که روز چهارشنبه ۱۹ آذر در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همت مرکز مطالعات فضای مجازی و هوش مصنوعی پژوهشگاه با مشارکت مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی برگزار شد، به عنوان ناقد نشست، با بیان اینکه بسیاری از مباحث متاورس پیشاپیش در فلسفه و فقه مورد توجه متفکران گذشته قرار نگرفته بود، اظهار داشت: روش حجت‌الاسلام نهاوندی به گونه‌ای است که پارادایم فقه سنتی حفظ می‌شود و مباحث نو، بدون تخریب پایه‌های فقه، وارد تحلیل و اجتهاد می‌شوند. این شیوه از لحاظ علمی و فقهی بسیار مقبول است و امکان گفت‌وگو و مقایسه با فقهای دیگر را نیز فراهم می‌آورد.

 

وی توضیح داد: در تحلیل متاورس، تنها بحث ارز دیجیتال، آواتار یا مالکیت مطرح نیست؛ بلکه یک جهان، یک فضا و شبکه‌ای گسترده از مسائل متنوع شامل ابعاد حقوقی، اقتصادی، اجتماعی و تربیتی مورد بررسی قرار می‌گیرد. حجت‌الاسلام نهاوندی از ابتدا، شبکه مسائل متاورس را به صورت جامع ترسیم کرده‌اند تا احکام و فتواها با نگاه کلان و سیستماتیک استخراج شود.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی خاطرنشان کرد: ورود ایشان به حوزه فقه متاورس، نقطه امید برای پژوهشگران و فقیهان است؛ چرا که نشان می‌دهد می‌توان مسائل نو را بدون تخریب مبانی سنتی فقه، به صورت علمی و نظام‌مند بررسی کرد و مسیر اجتهاد نوگرا را در چارچوب سنت حفظ نمود.

 

وی با بیان اینکه متاورس، هوش مصنوعی و سایر فضاهای سایبری ابزارهایی برای توسعه و گسترش تجربه انسانی هستند، گفت: در متاورس و واقعیت افزوده، کاربر صرفاً مشاهده‌گر نیست؛ بلکه به‌عنوان یک سوبژه فرافکنده، در تعاملات و تصمیم‌گیری‌ها حضور فعال دارد. این حضور ذهنی و تخیلی، تجربه‌ای فراتر از جهان فیزیکی و ملموس ایجاد می‌کند.

 

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی ادامه داد: هوش مصنوعی پیشرفته، مانند سیستم‌هایی نظیر Gemini Pro، این امکان را فراهم می‌کند که کاربران به صورت تعاملی برنامه‌ریزی روزانه، ساخت تصویر، تولید ویدئو و حتی فعالیت‌های آموزشی خود را تجربه کنند. این ابزارها جهان جدیدی می‌سازند که به توسعه وجود انسانی کمک می‌کند و نه صرفاً فضای دیجیتال.

 

 

وی با اشاره به سابقه تاریخی تمایل انسان به فرافکنی خود در هنر و ادبیات، افزود: پیش از فناوری‌های دیجیتال، حتی در آثار نقاشی و ادبیات عرفانی، انسان‌ها میل داشتند خود را خارج از مرزهای وجودی تجربه کنند. اکنون متاورس و هوش مصنوعی این امکان را به صورت تعاملی و گسترده فراهم کرده‌اند. کاربران نه تنها بازنمایی خود را می‌بینند، بلکه در شکل‌دهی و توسعه جهان مجازی مشارکت دارند.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی خاطرنشان کرد: این فرآیند شامل تعامل با آواتارها، هولوگرام‌ها و محیط‌های تعاملی است که رفتار، اخلاق و تعاملات انسانی را بازتاب می‌دهد. حتی مهندسان طراح پلتفرم نیز بخشی از این جهان هستند، اما پذیرش و توسعه آن توسط کاربران، نشان‌دهنده نیاز ذاتی انسان به گسترش وجود و تجربه خویشتن است.

 

به گفته وی توانمندسازی انسان در متاورس شامل توسعه افعال، صفات و توانمندی‌های وجودی اوست. همان‌گونه که فرد با ابزارهای فیزیکی مانند دست مصنوعی پس از مدتی احساس مالکیت و همزیستی پیدا می‌کند، در متاورس نیز کاربران حضور ذهنی و فرافکنی وجودی را تجربه می‌کنند که بخشی از ذات انسانی آنهاست.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی با بیان اینکه دست مصنوعی و دیگر فناوری‌های جدید، هماهنگی کاملی با بدن حقیقی فرد دارند، افزود: این فناوری‌ها صرفاً دیجیتال نیستند و حتی خیال محور هم نیستند؛ بلکه تعامل میان بدن، ذهن و وجود انسانی را بازسازی می‌کنند و تجربه‌ای واقعی ایجاد می‌کنند.

 

وی با اشاره به تجربه پنج ساعته تعامل خود با هوش مصنوعی، گفت: در این تجربه، احساس کردم که در حال تفکر و گفت‌وگو با یک سوژه زنده هستم. پاسخ‌های هوش مصنوعی نه تنها پیش‌بینی‌شده نبود، بلکه موجب رشد تفکر فلسفی من شد. این نشان می‌دهد که ما با یک سوژه فرافکنده و فعال روبه‌رو هستیم، نه صرفاً یک ابزار بی‌جان.

 

 

 

وی توضیح داد: مطابق با نظریات حکمای مشایی، انطباق حسی نقش مهمی در تجربه وجود دارد. فناوری‌های متاورس با ابزارهایی مانند دستکش‌های تعاملی، امکان بازسازی دقیق احساسات و تعاملات انسانی را فراهم می‌کنند. حتی دست دادن با یک فرد در فضای متاورسی، تجربه‌ای منحصر به فرد و قابل تشخیص از سایر تعاملات مشابه است.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی افزود: این تجربه حسی، شخصی و واقعی است و شامل ویژگی‌هایی مانند سببیت و تشخص می‌شود که در فقه و فلسفه اهمیت دارند. بنابراین نمی‌توان آن را صرفاً به خیال یا بازنمایی دیجیتال تقلیل داد.

 

به گفته وی، تکنولوژی‌های نوین، از جمله هوش مصنوعی و متاورس، فراتر از بازنمایی ذهنی عمل می‌کنند و امکان توسعه وجود، تعاملات اجتماعی و تجربه‌های حسی را به شکل واقعی فراهم می‌آورند. این پدیده‌ها نشان می‌دهند که انسان‌ها ذاتاً به دنبال گسترش حضور خود و فرافکنی وجودی هستند.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی خاطرنشان کرد: تجربه‌های متاورسی و تعاملات حسی، می‌تواند در تحلیل‌های فقهی و فلسفی اهمیت پیدا کند و باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد تا ابعاد حقیقی آن در مسائل اجتماعی، اخلاقی و حقوقی شناسایی شود.

 

وی افزود: اگر متاورس را یک واقعیت اطلاعاتی بدانیم، سازه‌های آن واقعی هستند و بنابراین احکام و تحلیل‌های فلسفی و فقهی باید بر اساس این واقعیت اطلاعاتی شکل گیرد. اینجا دیگر نمی‌توان این فضا را صرفاً خیال یا بازنمایی دانست.

 

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی توضیح داد: متاورس و فناوری‌های مرتبط، می‌توانند حائل‌های میان انسان‌ها را از بین ببرند و حس نزدیکی واقعی ایجاد کنند؛ دست دادن، معانقه، صحبت کردن پشت میز و حتی تعاملات روزمره را به شکلی حسی منتقل می‌کنند. هرچند اکنون امکان انتقال خوراک فیزیکی نیست، اما حس حضور و تعاملات انسانی به شکل حاد و واقعی تجربه می‌شود.

 

وی افزود: این تجربه‌ها نشان می‌دهند که متاورس فراتر از جهان فیزیکی اولیه عمل می‌کند و حتی امکان مشاهده ذهنیات، رفتارها و الگوهای فردی دیگران را فراهم می‌آورد. از این منظر، متاورس به یک جهان مستقل با سازه‌های واقعی و حسی تبدیل شده که تحلیل فقهی و فلسفی آن ضرورت دارد.

 

 

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی خاطرنشان کرد: تجربه و تحلیل جهان‌های مجازی و متاورسی نیازمند نگاه عمیق هستی‌شناختی است. این فضاها نه تنها زمینه تجربه حسی و اجتماعی فراهم می‌کنند، بلکه می‌توانند مبنای توسعه نظریه‌ها و احکام فقهی و فلسفی جدید باشند.

 

وی توضیح داد: در متاورس، وقتی با کسی ملاقات می‌کنید، داده‌ها و نشانه‌هایی دریافت می‌کنید که ذهنیات و رفتارهای او را برای شما تداعی می‌کند. این تجربه‌ها حتی فراتر از تعاملات فیزیکی عمل می‌کنند و به شما امکان می‌دهند حس واقعی و حاد حضور و تعاملات انسانی را تجربه کنید. این امر صرفاً خیال یا تصویرسازی نیست، بلکه یک واقعیت تجربی است.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی افزود: در مباحث فقهی سنتی، اعیان خارجی به اموری گفته می‌شد که دارای وجود واقعی و منفعت محلله هستند. اما در فضای متاورس، حتی داده‌ها، توکن‌ها و عناصر دیجیتال می‌توانند با توجه به رغبت عقلایی کاربران به مصادیق اعیان خارجی تبدیل شوند. این امر نشان می‌دهد که مفهوم اعیان خارجی محدود به جهان فیزیکی نیست و می‌تواند در عرصه‌های نوین نیز توسعه یابد.

 

وی افزود: این نگاه، با تأمل در آثار فیلسوفانی مانند جان سل و مفاهیم اعتباریات علامه طباطبایی، قابل فهم است. به عبارت دیگر، واقعیت نهادی و اجتماعی در متاورس می‌تواند آثار حقیقی و احکام فقهی ایجاد کند، بدون آنکه لزوماً دارای وجود متافیزیکی یا وحدت اتصالی در معنای سنتی باشد.

 

حجت‌الاسلام اسماعیلی در پایان تأکید کرد: با توجه به این توسعه مفهومی، می‌توان گفت که فقه سنتی با ابزار عقل و تحلیل منطقی، قادر است به جهان‌های دیجیتال و متاورس نیز تسری یابد و مصادیق جدیدی برای احکام خود شناسایی کند. این نگاه، نشان‌دهنده انعطاف و قابلیت بسط فقه در مواجهه با فناوری‌های نوین است.