آیت‌الله حائری شیرازی فضای سیاسی عراق را در عصر اشغالگری کنترل کرد
حجت‌الاسلام ذبیح الله نعیمیان، عضو هیأت علمی پژوهشگاه اندیشه سیاسی اسلام در گفت‌وگو با خبرنگار رسا با اشاره به سالروز رحلت آیت‌الله میرزا محمدتقی حائری شیرازی و پیش آمد انقلاب عشرین در عراق، فضای تاریخ معاصر ایران و عراق در دو سده اخیر را دستخوش تغییرات فراوان دانست.
وی افزود: مسأله مشروطه محور تأثیر و تغییر سیاسی اجتماعی در فضای ایران بوده که در آن علمای بزرگ نجف و عتبات نقش‌آفرینی فوق‌العاده‌ای داشتند و پیش از آن، علمای شیعه در چنین سطحی، به جز ماجرای تحریم تنباکو و پیشتر در تأسیس حکومت صفوی که علمای شیعه وارد جاده سیاست و دین شدند، وارد معرکه سیاسی فضای ایران نشده بودند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه اندیشه سیاسی اسلام یادآور شد: فضایی که مرحوم میرزا محمدتقی شیرازی یا میرزای دوم پس از واقعه مشروطه در آن به سر می‌برد، حاصل سرخوردگی گسترده‌ای بود که در میان مردم و علما به وجود آمد.
وی خاطرنشان کرد: مرحوم میرزای کوچک در فضای جدیدی وارد فعالیت شد که متأثر از جنگ جهانی اول بود. در این فضا عثمانی‌ها هنوز به صورت یکپارچه باقی مانده بودند و در جریان این جنگ و به سبب مساعدت عثمانی‌ها با آلمان، نیروهای مقابل و از جمله انگلیس وارد عرصه سیاسی اجتماعی عراق شدند و بخشی از این کشور عثمانی را به عنوان عراق اشغال کردند، همان‌طور که با تجزیه کلی عثمانی، در مناطق دیگری وارد سرزمین‌های اردن، لبنان و عربستان شدند.
حجت‌الاسلام نعیمیان با بیان این‌که آنچه برای فضای ایران و حوزه علمیه تأثر داشت، ورود علمای شیعه به عرصه سیاسی به صورت جدی و در یک کشور سنی بود که پیش‌گام‌تر از علمای اهل تسنن، به حمایت از دولت عثمانی و وحدت عثمانی‌ها پرداخته بودند، گفت: شرایط جدید به گونه‌ای رقم خورد که شیرازه عثمانی‌ها از هم پاشیده بود.
وی تصریح کرد: البته علما در آغاز مقابل نفوذ و اشغال عراق ایستادند و با حمایت از عثمانی‌ها وارد معرکه نظامی شدند، اما با شکست عثمانی و ورود نیروهای اشغالگر و شکل‌گیری کشور جدید عراق، درگیر مسائل داخلی عراق و انقلاب 1920 که بعداً به انقلاب عشرین مشهور شد، بودند.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به تأثیر مهم این جریان در فضای ایران، گفت: از یک سو برای نخستین بار مسؤولیت حاضر در عتبات ارتباط جدی خود را با ایران از دست داد چرا که وارد مسائل جدیدی مانند اشغال و انقلاب عشرین شده بود و از سوی دیگر فضای ایران نیز دستخوش تأثیرات مهمی شده بود، انقلاب مشروطه اصالت خود را از دست داده و فتح تهران منجر به حاکمیت مشروطه‌طلبانی شده بود که ارتباط با غرب برای آنها به صورت جدی بلکه به حکومت وابسته و دست‌نشانده رضاخانی منتهی شد.
وی اذعان داشت: فضای جنگ جهانی سبب از هم پاشیدگی اوضاع ایران و ناامنی گسترده در این کشور شد و پس از روی کار آمدن حکومت رضاخانی، مرجعیت عراق که در واقع محور مرجعیت شیعه بود، ارتباط و نفوذ جدی خود را به سبب اوضاع سیاسی اجتماعی ایران و حکومت جدید آن، رو به کاهش دید.
حجت‌الاسلام نعیمیان ادامه داد: در زمانی که مرحوم سیدابوالحسن اصفهانی و مرحوم نائینی به اجبار از عراق خارج شده و در اعتراض به تشکیل دولت جدید و عدم همکاری مجبور به حضور موقت در ایران شدند، توانستند جمهوری‌خواهی رضاخان را کنترل کرده و از شعار وی جلوگیری کنند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه اندیشه سیاسی اسلام خاطرنشان کرد: البته پس از آن، حضور و نفوذ مرجعیت در فضای اجتماعی سیاسی ایران تغییر اساسی پیدا کرد، زیرا تأثیر فضای جدید، مجال تأمل در مسائل ایران را از آنها گرفته بود.
وی با بیان این‌که مرحوم محمدتقی شیرازی با حفظ وحدت دینی در عراق، توانست فضای جدید را کنترل کند، آن را ضربه سنگینی برای دولت جدید عراق که دولتی دست‌نشانده بود، دانست و ابراز داشت: دولت عراق که می‌خواست نهایت بهره‌برداری را از همکاری علما و فضای موجود در عراق نهایت ببرد، اما ناکام ماند.
حجت‌الاسلام نعیمیان اضافه کرد: فضای مرجعیت به صورت نوین مطرح شد و در این فضا، مرحوم آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم توانست با ایده بسیار متعالی تأسیس حوزه فضای جدیدی را رقم بزند. به گمان بسیاری از سطحی‌اندیشان، خود را از رفتار سیاسی دور نگه داشت، اما چه بسا می‌توان گفت تأسیس بی‌سر و صدای حوزه، بهترین سیاست بود و پس از آن نتایج این فعالیت دیده شد که تأثیر سیاسی عمیقی بر ایران گذاشت.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به بیان خاطره مهمی از شیخ عبدالکریم حائری که در محضر میرزای دوم اتفاق افتاده بود، پرداخت و گفت: «در محضر محمدتقی شیرازی بودیم که فردی ژولیده که اگر اشتباه نکنم مرحوم سلطانآبادی و اهل معنا بود، وارد شد و مرحوم میرزای کوچک احترام فوق‌العاده‌ای نسبت به وی نشان داد».
استاد سطح عالی حوزه علمیه قم افزود: «در این دیدار که مرحوم شیخ فضل‌الله نوری نیز در آن حضور داشت، مرحوم سلطانآبادی سؤال ساده فقهی پرسید که مرحوم عبدالکریم حائری شیرازی رقبتی برای پاسخ‌گویی به این سؤال نشان نداد، اما مرحوم میرزای دوم بسیار مؤدبانه و با احترام پاسخ این سؤال را دادند».
وی با بیان این‌که در ادامه این دیدار، آیت‌الله محمدتقی شیرازی دو جمله مهم نسبت به مرحوم شیخ فضل الله نوری و عبدالکریم حائری شیرازی فرمود که در قم عبدالکریم نامی به مرجعیت می‌رسد، نکند شما باشید و خطاب به شیخ فضل‌الله نوری گفت که در تهران فضل‌الله نامی را به دار می‌زنند نکنه شما باشید، اظهار داشت: این جریان نشان می‌دهد که پیش از فضای ناامنی جدید، علمای بزرگ نجف و ایران ارتباط تنگاتنگ و معنوی با نگاهی به آینده با هم داشتند.
حجت‌الاسلام نعیمیان بیان داشت: هرچند این داستان حکایتی پیشگویانه و درآمدی از کرامت آن عارف بزرگ است، اما پس از آن می‌بینیم که ارتباط به یک‌باره قطع می‌شود و فضای نوینی رقم می‌خورد که نیاز به تأسیس حوزه علمیه قم را دوچندان می‌کند.
وی تصریح کرد: اگر مرحوم محمدتقی شیرازی توانست فضای عراق در عصر اشغالگری و تأسیس دولت جدید، اوضاع را در مقطع کوتاهی اداره کند و به مراجع بعدی از جمله مرحوم نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی تحویل دهد، اما فضای ایران با محوریت شیخ عبدالکریم حائری توانست زمینه‌ساز گام‌های آینده خود را در مقطع آغاز دولت رضاخانی باشد.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به کاهش ارتباط جدی فضای سیاسی ایران و قم با فضای سیاسی خاص حوزه نجف و حوزه عتبات، گفت: در مقاطعی که برخی بزرگان مانند میرزای کوچک در فضای سیاسی حضور داشتند، این فضا با فضاهای بعدی تفاوت جدی‌تری داشت، چرا که پس از آن دولت دست‌نشانده عراق، استقلال خاصی یافت و تأثیر سیاسی آن در جهت‌دهی حوزه علمیه عتبات چشم‌گیر بود.
وی افزود: محور فعالیت حوزه‌های علمیه در عتبات به سبب این‌که دیگر چندان زمینه فعالیت سیاسی در آن مقاطع وجود نداشت، عمدتاً فعالیت‌های علمی شد، اما کوچک‌ترین سکوت یا سخنی از جانب علما و مراجع عتبات معنای سیاسی پیدا می‌کرد، چرا که دولت دست‌نشانده جدید عراق نیازمند حمایت علما بود و علما این حمایت را از دولت دست‌نشانده عراق دریغ می‌کردند.
حجت‌الاسلام نعیمیان در پایان خاطرنشان کرد: فضای انقلاب عشرین، تأثیر ماندگاری بر کل منطقه از جمله ایران و عراق باقی گذاشت که در تحلیل ادوار مختلف حوزه علمیه شیعی جای تأمل فراوانی دارد. /920/ت301/ع