شورای افتای رهبر انقلاب به روایت آیت‌الله هاشمی شاهرودی
اشاره
«در حوزه‌هاى علمیه، باید طاقت شنیدن حرف‌هاى جدید زیاد باشد، هرچند که به حدى نرسد که یک فقیه فتوا دهد؛ ممکن است دیگرى چیزى بیافزاید و فتوا بدهد. لذا بنده به فضلاى محترم و بزرگانى از قم، توصیه کردم یک مجله فقهى، تهیه و منتشر کنید.» (سخنان رهبر انقلاب در آغاز درس خارج فقه؛ 73/6/20)
تنها چندماه پس از این توصیه، آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی که ریاست دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت را بر عهده داشت، اولین شماره فصلنامه فقه اهل بیت را با صاحب‌امتیازی و مدیرمسئولی خویش تقدیم جامعه علمی ایران و جهان اسلام کرد. این فصلنامه بعدها دو مقاله برآمده از دروس خارج فقه آیت‌الله خامنه‌ای را با عناوین مهــآدنه و کاوشى در حکم فقهى صابئان به ترتیب در شماره‌های 8 و 9 (پاییز و زمستان 1376) و نیز 12-11 (زمستان 1375 و بهار 1376) خود منتشر ساخت.
آیت‌الله هاشمی شاهرودی در شماره دوم این فصلنامه که در تابستان 1374 روانه بازار نشر شد، در گفت‌وگویی کوتاه، به بیان نکاتی درباره جلسه شورای افتاء رهبر معظم انقلاب پرداخت. وی که در آن زمان هنوز عهده‌دار سکان قضای کشور نشده بود، در ابتدا به این نکته اشاره نموده که حدود سه سال است در جلسه شوراى افتاء رهبر معظم انقلاب شرکت مىکند و از اعضای شورا تا در آن هنگام چنین یاد می‌کند: رهبر معظم انقلاب، رئیس قوه قضائیه، فقهاى شوراى نگهبان، ریاست دیوان عالى قضایى، آیت‌اللّه مهدوى کنى و آیت‌اللّه محمدى گیلانى.
با گذشت حدود 15سال از زمان انجام این گفت‌وگو، متن آن هنوز هم در روشن ساختن برخی ابعاد علمی شخصیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برای بسیاری از خوانندگان تازگی دارد. از این رو «دیگران» با اندکی تصرف و حفظ محتوای سخنان آیت‌الله هاشمی شاهرودی، آن را تبدیل به نوشتار کرده و در دسترس کاربران پایگاه اطلاع‌رسانی Khamenei.ir قرار می‌دهد.
هدف و موضوع
همان‌گونه که از نام جلسه پیداست، هدف آن، بررسى دقیق فقهى مسائل مبتلا به جامعه اسلامى است؛ اعم از مسایل مربوط به مشکلات نظام جمهورى اسلامى، یا مسایل مستحدثه و نوپیدا و یا مسائلى که کمتر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبیق با نیازهاى امروز جامعه اسلامى، نیاز به بحث و بررسى و نگرشى دوباره دارند.
این موضوعات، گاه از سرى مسائلى است که از رهبر معظم انقلاب، استفتاء مىشود و ایشان دستور مىدهند که به بحث و بررسى گذارده شود و یا از سرى مشکلاتى است که از طریق دیگر اعضاى جلسه- به‌ویژه آنان که مسؤولیت‌هاى قضایى و اجرایى و یا قانونگذارى دارند- مطرح مىشود. به هر حال، در این جلسه، بحث از موضوعات مستحدثه و زنده است که جاى بحث و بررسى آن‌ها در مباحث فقهى، خالى است و مورد نیاز جامعه مىباشد.
روشن است که بحث در این‌گونه موضوعات، تلاش جدّى مىطلبد و از مواردى است که توانایى مجتهد و فقیه را به آزمایش مىگذارد و گرنه بحث در مسائلى تکرارى و موضوعاتى که مفصّل پیشینیان بدان‌ها پرداختهاند، نشان‌دهنده قدرت و هنر یک فقیه نیست.
در این جلسه، یکى از اعضاى جلسه، موضوعى را از مسائلى که بدان‌ها اشاره شد، براى تحقیق و اجتهاد و استنباط برمىگزیند و آن را پس از تحقیق و تکمیل به اعضای جلسه ارائه مىدهد و طى ساعت‌ها، بحث و بررسى مىگردد. شخص محقق، باید پاسخگوى انتقادات و مدافع نظریه خویش باشد.
شیوه کار
شیوه کار این‌گونه است که افراد- به تناسب علاقه، فراغت و آمادگى که دارند- موضوعى را به انتخاب خود یا پیشنهاد دیگر اعضاء، براى تحقیق برمىگزینند. پس از گزینش، به دنبال تتبع و تحقیق مىروند و آن را با مبانى فقهى و استدلالى و اجتهادى، به نگارش درمىآورند؛ آن‌گاه براى بررسى و اظهار نظر دیگر اعضاء، نوشته را در اختیار آنان قرار مىدهند. سپس طى جلسه یا جلساتى، موضوع تحقیق شده توسط نویسنده در جمع مطرح مىگردد و انتقادات و پیشنهادهای دیگران را مىشنود و پس از بحث و بررسى، آنچه را پذیرفت، در نوشته خود اعمال مىکند.
این مباحث، نوعاً موضوعات نوپیدایند و یا کمتر بحث شدهاند. از این روى، مدت زیادى مىطلبد تا شخص مبانى فقهى و اجتهادى مسأله را بیابد و آن‌ها را به تقریر در آورد. گاه در ضمن تحقیق، دامنه بحث گسترده مىشود و فروعات مختلفى پیدا مىکند. گاه انتقادات و پیشنهادهایی که مىشود و نویسنده باید پاسخگوى آن‌ها باشد، موجب مىگردد که کامل کردن آن زمان بیشترى ببرد. هرچه موضوع جدیدتر و یا انتقادات به آن بیشتر باشد، مدت زمانى بیشترى را به خود اختصاص مىدهد. این است که براى این‌گونه بحث‌ها، نمىتوان سقف زمانى مشخصى را در نظر گرفت. افزون بر این، تدوین آن، وقت فراوان می‌خواهد.
ثمره بحث
قانون این جلسه این نیست که حتماً، نتایج تحقیقاتش مورد استفاده دستگاه‌هاى اجرایى، قضایى و قانونگذارى قرار گیرد، ولى از آن جایى که موضوع‌هایى که طرح مىشوند، بیشتر مشکلات محل ابتلایى نظامى جمهورى اسلامى بوده و اعضاى جلسه هم، افراد تصمیم‌گیرنده در نهادهاى قضایى، اجرایى و قانونگذارى هستند، طبعاً نتایج این جلسه مىتواند براى آن آقایان در این زمینه، کارگشا باشد؛ به‌ویژه آن دسته از مسائلى که پاسخگوى آن‌ها، شخص رهبر معظم انقلاب است که تحقیقات انجام شده با توجه به حضور فعال ایشان در جلسه، مىتواند مورد استفاده در پاسخ به استفتائات قرار بگیرد. به عنوان مثال، موضوعى که اخیراً در جلسه شورا مطرح گردید و مورد استفاده دستگاه قضایى قرار گرفت، دیه بود که پرداخت دیه باید به چه صورت باشد. آیا به صورت اجناس، یا خیر؟
حضور فعال
آنچه در این جلسه مهم است، حضور جدّى با مطالعه و ارائه نظرات دقیق و پیشنهادها و انتقادات حساب شده است و در این جهت، رهبر معظم انقلاب با وجود اشتغالات و مسؤولیت‌هاى سنگین دیگرشان، حضور فعّال داشته، بلکه رکن و بانى اصل جلسهاند که بدون حضور ایشان جلسه منعقد نمىشود. بارها مشاهده شده که ایشان، بیش از دیگران اصرار بر برقرارى جلسه داشتهاند و در داخل جلسات نیز، در بحث و انتقاد و جمع‌بندى مطالب، فعّال بوده و نتایج نهایى بحث‌ها را جمع‌بندى کرده و نقاط ضعف و قوت آن را اعلام مىکردند و همواره، به هنگام طرح مباحث، با ایراد انتقاد نقض و ابرام، حل و جواب و دفاع و... شرکت فعالى دارند؛ به‌ویژه در مسائل نوظهور و مربوط به مسائل اقتصادى و حقوقى.
به نظر من انتقادها و پیشنهادهاى ایشان، بسیار جالب و مبتنى بر مبانى صحیح اجتهادى و استدلالى است. در عین این‌که بسیار مقیدند که از مبانى فقه جواهرى تجاوز نشود، بر پاسخگویى به مسایل نوظهور اجتماعى و به روز بودن مسایل و موضوعات فقهى مورد بحث نیز، تاکید دارند و مبانى که ایشان برمىگزینند، به نتایج خوب و مطلوبى مىرسد که پاسخگوى مسایل روز و مشکلات جامعه اسلامى است.
ویژگی‌های دیگر
مزایایى که این شورا دارد، یکى در شکل کار است و دیگرى در نوع کار. در جلسات استفتاء مراجع تقلید، معمولاً کار به این شکل است که: مرجع تقلید، در مقام پاسخگویى به مقلدان خود، نظریه خود را به اعضاى جلسه ارائه مىدهد؛ دیگران اگر مطلبى در تکمیل آن فتوا و نظریه داشته باشند، ارائه مىدهند. بنابراین تنظیم و تبیین و جمع کردن مطالب براى فتوا، به عهده خود آن مرجع است و در محدوده سؤالات استفتاء شده. ولى در این جلسه، یکى از اعضاى جلسه، موضوعى را از مسائلى که بدان‌ها اشاره شد، براى تحقیق و اجتهاد و استنباط برمىگزیند و آن را پس از تحقیق و تکمیل، به دیگر اعضاى جلسه که نوعاً از مجتهدین و صاحب‌نظر بوده و از سطح علمى بالایى برخوردارند، ارائه مىدهد و طى ساعت‌ها، بحث و بررسى مىگردد. شخص محقق، باید پاسخگوى انتقادات و مدافع نظریه خویش باشد.
در حقیقت، روى هر موضوع، دو بار کار تحقیقى و اجتهادى مىشود: یک‌بار شخص محقق و یک‌بار، جمع آقایان شرکت‌کننده. از نظر نوع کار هم، چنان‌که اشاره کردم، موضوعات و مسائلى که در این جلسه به بحث گذاشته مىشود، نوعاً مسایل جدید و مشکلاتى است که نظام اسلامى و جامعه امروز ما با آن درگیرند. این‌که معتقدیم، باب اجتهاد مفتوح است و از افتخارات فقه پویاى ما و مشخصه باز بودن باب اجتهاد، این است که بتواند مسایل زنده روز را پاسخ‌گو باشد؛ به‌ویژه مسائلى که پس از پیروزى انقلاب اسلامى و الگو شدن حکومت اسلامى به وجود آمده است. امروز، مجتهد باید بتواند بر مبناى فقه جواهرى در این مسائل جدید اجتهاد کرده، پاسخ گوید. هم‌اکنون، خلاهاى زیادى در بحث‌هاى فقهى وجود دارد که علما و فقهاى حوزه، باید آن‌ها را به داخل حوزه‌هاى درسى بیاورند و با مبانى اجتهادى فقه جواهرى و مبانى اصولى قوى، پاسخ‌گو باشند.
همان‌گونه که از نام جلسه پیداست، هدف آن، بررسى دقیق فقهى مسائل مبتلا به جامعه اسلامى است؛ اعم از مسایل مربوط به مشکلات نظام جمهورى اسلامى، یا مسایل مستحدثه و نوپیدا و یا مسائلى که کمتر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبیق با نیازهاى امروز جامعه اسلامى، نیاز به بحث و بررسى و نگرشى دوباره دارند.
به نظر من این هم، یکى دیگر از ویژگی‌هاى این جلسه است که اعضاى این جلسه افرادى هستند که هم مىتوانند مبانى فقه جواهرى را به طور کامل و دقیق و عمیق بفهمند و هم چون درگیر مسایل و مشکلات نظام و جامعهاند، در تشخیص موضوع و توجه به ابعاد مختلف مساله، از توانایى خوبى برخوردارند. در نتیجه، بررسی‌هایى که انجام مىشود، از هر دو بعد، کاملتر و دقیقتر از بحث‌هایى است که اتفاقاً و احیاناً در حوزه انجام مىگیرد.
وجود چنین اعضایى در جلسه، به‌ویژه رهبر معظم انقلاب که از بهترین افراد جلسه هستند، مباحث را از هر دو بعد کامل مىکند. به نظر من، موضوع‌شناسى در این جلسه، بسیار غنى است؛ همان چیزى که در استنباط مسایل مستحدثه، بسیار لازم و ضرورى است. به هر حال، اعضاى این جلسه، با توجه به سطح بالاى علمى و فقاهتى که دارند، موضوع مورد تحقیق و تتبع را از هر جهت، مورد ارزیابى و تحقیق قرار مىدهند و همان‌گونه که گفته شد، پیوندى بین فقه سنتى و مسایل روز انجام مىدهند. این امتیاز مهم جلسه است.
همچنین شخص محقق، در صورتى که نیاز ببیند از نظر کارشناسان استفاده کند و تحقیق خود را با توجه به نظر کارشناسى به جلسه ارائه دهد، این کار را انجام مىدهد.
انتشار تحقیقات
متأسفانه بحث‌ها و گفت‌و‌گوهایى که در جلسه انجام مىگیرد، ثبت و ضبط نمىشود ولى انتقادات و اشکالاتى را که محقق بپذیرد، در نوشته درج مىشود و این نوشتهها موجود است. بحمد اللّه این توفیق پیدا شد که برخى از آن‌ها، در مجله وزین فقه اهل بیت(ع) منتشر گردد.
هرچند امکان دارد تمامى اعضا، یا بیشتر آنان با نظر نویسنده موافق باشند، با این حال، آنچه ارائه مىشود نظر نویسنده است. زیرا چه بسا، برخى افراد جلسه انتقاداتى داشتهاند که از نظر نویسنده، چون قبول نیفتاده، در نوشته اعمال نشده است. آنچه ارائه مىشود، یا خود نویسنده تحقیق و استنباط کرده یا اگر دیگران پیشنهادها و یا انتقاداتى داشتهاند، پس از قبول آن‌ها نوشته خود را اصلاح کرده که در نتیجه، آنچه ارائه مىدهد، نظرخود اوست./916/د102/ع