خمس؛ چالش ها و راهبردها

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، خمس یکی از منابع مالی در اسلام است که ایجاد حکومت اسلامی نگاهی جدید به این مقوله را می طلبد.

کتاب خمس؛ چالش ها و راهبردها که توسط دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان رضوی تهیه و منتشر شده است، یک کار علمی دسته جمعی است که در دو حوزه مطالعه کتابخانه ای و میدانی، مقوله خمس را مورد بررسی قرار داده است.

در مقدمه این کتاب می خوانیم: در نظام های مالی، هدف از وضع و وصول مالیات، تامین مخارج عمومی و سرمایه گذاری های زیر بنایی و توزیع دوباره امکانات و درآمد است. هدف پایانی مخارج دولت و سرمایه گذاری های کلان و ملی نیز بهبود و توزیع به نفع گروه های فرودست جامعه است. دولت با استفاده از ابزرا مالیاتی، ضریب امنیت همگانی را بالا می برد و فضای مناسب کار و زندگی را به نفع همه گروه ها و افراد جامعه فراهم می آورد. بسیاری از سرمایه گذاری ها همچون آموزش، بهداشت، سد سازی،آب رسانی و ساخت جاده ها و فرودگاه ها نیز برای توزیع دوباره درآمد و بهبود سطح زندگی هاست.

در نظام مالی اسلام، منابع و امکانات بسیاری وجود دارد که از آنها می توان برای تحقق عدالت و برابری در رفاه اجتماعی استفاده کرد. دستور پرداخت زکات و خمس، خراج، صدقات و...، و آموزه هایی چون حرمت ربا خواری، اسراف و تبذیر، احتکار و... و سفارش به میانه روی، رعایت حق همسایگی و... همه ابزارهایی برای تحقق عدالت و تامین اجتماعی است. منزلت عدالت اسلامی در کاهش شکاف طبقاتی، بسی فراتر از توزیع دوباره درآمد در نظام های اقتصادی معاصر است.

.... یکی از منابع مهم مالی در نظام اسلامی و در فقه شیعه«خمس» است؛ از این رو به جاست که نقش آن در تحقق عدالت اقتصادی روشن و ابعاد گوناگون آن، ارزیابی شود و از منظر سازگاری با دیگر تعالیم دینی مورد توجه قرار گیرد. این پژوهش دربردارنده دو بخش نظری(کتابخانه ای) و عملی(میدانی) است. در بخش نخست با طرح دلایل و چالش های مربوط به منابع و مصارف خمس، نظر فقها با استفادهز ابزار و روش فقهی ارزیابی شده است.

بحث ها و پرسش های محوری ای که در این تحقیق با بهره گیری از منابع فقهی- اقتصادی و پرسش نامه( تحقیق میدانی) مطرح شده به قرار ذیل است:

دامنه منابع خمس و چالش های آن کدام است؟

بررسی دلایل موافقان ومخالفان خمس در عصر غیبت و اینکه آیا خمس جزء منابع مالی دولت و در قالب مالیات اسلامی قابل طرح است، یا ملک اختصاصی گروه های طبقاتی و قومی و به ویژه ای می باشد؟ با نقد سیستم توزیع خمس به روش مشهور و سنتی، راه کار جدیدی ارائه شده است.

بر فرض که خمس، مالیات اسلامی باشد، آیا از نظر حجم درآمد، قابل رویت با مالیات بر درآمد است؟

خمس از نظر اثرات و پیامدهای اقتصادی و تاثیر گذاری بر توزیع دوباره درآمد آیا می تواند کارایی لازم را داشته باشد؟

برای بررسی کارکرد خمس و امکان جای گزینی خمس با مالیات بر درآمد، کار میدانی انجام گرفته؛ نمونه گیری از جامعه آماری(شهر مشهد)، تهیه پرسش نامه و پر کردن آن به روش پیمایشی و تجزیه و تحلیل آن به روش تحقیقات آماری.

در این مرحله، با رعایت معیارهای علمی، تلاش شده است که سطح سواد و درآمد خمس دهندگان مشخص شود برپایه آن می توان به این پرسش های اصلی پاسخ گفت: آیا میان تئوری و کارکرد خمس، رابطه معنا داری وجود دارد؟ آیا پرداخت کنندگان خمس، گروه های پردرآمد جامعه اند تا توزیع درآمد و ثروت بهبود یابد و به تحقق عدالت اجتماعی بینجامد؟ یا این که رابطه معناداری میان خمس دهی و درآمد به دست نمی آید؟

بخش نخست: تطورات تاریخی خمس

در بخش نخست این کتاب، که با عنوان خمس و تطورات تاریخی آن مشخص شده است، نگارنده کوشیده است تا نظریات و رفتارهای مربوط به خمس را در ابعاد منابع و مصارف در دو بخش عصر حضور ائمه(ع) و عصر غیبت بررسی کند.

بخش دوم: منابع و چالش های خمس

در بخش دوم منابع اصلی خمس و برخی چالش ها نام گذاری شده است، از جمله خمس غنیمت، معادن، سود کسب ها، تداخل خمس و انفال و اباحه. در این بخش سعی شده است که افزون بر شناساندن منابع خمس، بررسی نظریات موافق و مخالف با تکیه بر آیات و روایات در هر مورد، چالش هایی همچون تداخل خمس و انفال، روایات مربوط به اباحه خمس به شیعیان، مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

بخش سوم: فلسفه تشریع و منزلت خمس در اقتصاد اسلامی

در بخش سوم این کتاب، فلسفه تشریع و منزلت خمس در اقتصاد اسلامی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است که نظریاتی درباره توزیع خمس و بررسی دلایل مشهور فقهای شیعه، اهل سنت و دیدگاه مالیاتی و بررسی مساله از حیث تامین عدالت اجتماعی، در سنجش با زکات از فصل های این بخش کتاب است.

در این بخش می خوانیم: یکی از دغدغه های آزاد دهنده ای که اندیشه باورمندان به نظام اسلامی و حکومت دینی را به خود مشغول کرده و بسیاری از اقتصاددانان مسلمان را به پویش و پرسش واداشته است، معرفت شناسی مالیات اسلامی و جایگاه آن در اقتصاد معاصر است. بی تردید طرح اندیشه سیاسی- دینی و تفکر یگانگی سیاست و دیانت در صدر اسلام ریشه دارد. هنگامی که رسول گرامی اسلام(ص) حکومتی را در مدینه تاسیس کرد و شالوده نظام سیاسی اسلام را پی ریخت، گذشته از ویژگی های انحصاری این نظام که بیشتر به اهداف راهبردی آن مربوط می شود، این حکومت همانند هر حکومت دیگر ارکانی دارد که لازمه وجودی آن است. مالیه عمومی یعنی معرفی راع تامین مخارج دستگاه دولتی و مدیریت اجتماعی، از مهم ترین ارکان حکومت است. ضرورت وضع مالیات، همانند هوا برای تنفس انسان ضروری است.

... برنامه ریزی و بودجه بندی زاده شرایط زمان است و همانند اصل مالیات نیست که نبود آن موقعیت و منزلت حکومت اسلامی را به عنوان یک الگوی حکومتی، به خطر اندازد، بلکه حاصل تجربه و دستاورد زندگی جمعی آدمیان و بازتاب توجه به خواسته های عمومی است. اگرچه در این مورد نیز توصیه های فراوانی از سوی پیشوایان الهی بیان شده است.

بحث مالیات به عنوان یک مساله اقتصادی نتوانسته جایگاه شایسته ای در فقه برای خود کسب کند. بخشی از مالیات اسلامی، به دلیل تسلط حاکمان جور بر منابع آنها به بحثی نظری صرف تبدیل شده است، مانند مالیات بر معادن، گنج ها، غنایم جنگی، اراضی و... و این بی توجهی علما به این بخش از درآمد دولتی انجامیده است؛ بخش دومی هم به خاطر شرایط زمان و تغییر در نقش و جایگاه اقتصادی آن، از حوزه مالیات خارج شده؛ مانند نقدین، یعنی طلا و نقره به عنوان پول، و تنها بخش سومی در حیطه نفوذ فقها و علمای دینی باقی ماند ولی به دلیل نبود توان اجرایی آنها پرداخت آن به عنوان وظیفه شرعی به خود افراد؛ یعنی مالیات دهندگان واگذار شد تا خود به عنوان یک تکلیف آن را نیازمندان یا فقها بپردازند.

بخش چهارم: شیوه های وصول مالیات در اقتصاد اسلامی

بخش چهارم این کتاب به شیوه های وصول مالیات در اقتصاد اسلامی عنوان گذاری شده است که شیوه های وصول خمس در عصر ائمه و عصر غیبت و امتیازات نظام مالیاتی اسلام را از نظر وصول، بررسی کرده است و نویسنده بیان داشته است که تلاشش بر این است که شیوه دریافت مالیات اسلامی از سوی مسلمان با تاکید بر شیعیان کاویده شود. با آن که به مالیات اسلامی به طور کلی پرداخته شده، خمس بیشتر مورد تاکید می باشد. برای رسیدن به هدف، همه بحث به دو دوره یعنی حکومت اسلامی از هنگام تشکیل حکومت نبوی تا پایان حکومت علوی و دوره فاصله یابی شیعیان از قدرت سیاسی شاما عصر ائمه(ع) فاقد حکومت و دوران غیبت کبرا تقسیم می شود. در اینجا بر این نکته تاکید می شود که مالیات اسلامی مانند دیگر مالیات ها دستاورد نظام سیاسی است که کارگزاران آن نیز با حکومت است و مدیریت مالیات ها از سوی کانون های پراکنده غیر حاکم، چالش هایی را به همراه دارد.

نویسنده این بخش از کتاب تاکید دارد که مالیات پدیده و برنامه الهی حکومتی است که تجربه حکومت های مختلف جدای از نوع و شکل و اندازه آنها موید همین است. در اسلام نیز نظام و برنامه مالیاتی پس از هجرت و تشکیل حکومت نبوی در مدینه اجرا شد. به همین دلیل حکومت های اسلامی، امور مالیات را کارگزاری کرده اند و کسی حق نداشت در کنار با حکومت به رتق و فتق مالیات بپردازند.

مالیات اسلامی سالانه یک بار دریافت می شد و ماموران و ممیزان مالیاتی در دوران حکومت اسلامی بر پایه اظهارات پرداخت کننده به محاسبه و دریافت می پرداختند. پس از حکومت علوی، تا آنجا که ممکن بود فرستادگان ائمه این کار را ادامه دادند و در بسیاری از موارد مودیان خد به محاسبه و فرستادن به مراکز دریافتی اقدام می کردند. در دوران غیبت نیز به شیوه ترکیبی اعزام وکیل اعمال شده است.

فرستادن پرداخت کننده از سوی منابع تاریخی از مدیریت مالیات توسط اشخاص یا مودیان از دوران عثمان حکایت دارد، اما با فاصله یافتن ائمه (ع) از قدرت سیاسی چگونگی دریافت و پرداخت مالیات نزد شیعیان دگرگون شد. این وضعیت پس از آغاز غیبت کبری شکل ویژه ای به خود گرفت، یعنی شیعیان حکومتی نداشتند تا بدان مراجعه کنند.

نظریه نیابت عام فقها که می توانست خلاء رهبری شیعیان را پر کند، در بخش عمده دوران پس از آن با توجه به شکاف موجود میان شیعیان و قدرت سیاسی به جنبه غیر حکومتی محدود شد. فراموش شدن بخش حکومتی و کلان نگری از یک سو و ارجاع کارهای حکومتی به فقها یا افراد غیر حاکم از سوی دیگر بیانگر حالت اضطراری و غیر عادی شیعیان بود؛ اما به تدریج وضع اضطراری منزلت وضع عادی و طبیعی ائمه(ع) صاحب حکومت را به خود گرفته است، به گونه ای که در دوره معاصر، ارجاع مالیات اسلامی به فقیه حاکم به معنی فقهی و متعارف، حالت غیر عادی به خود گرفته است.

بخش پنجم: نگرش مالیاتی خمس و تاثیر آن بر برخی متغیر ها و سیاست های اقتصادی

بخش پنجم این کتاب نگرش مالیاتی خمس و تاثیر آن بر برخی متغیر ها و سیاست های اقتصادی نام دارد که نویسنده ضمن بیان اصول مالیات معاصر، سنجش میان خمس به عنوان مالیات اسلامی و مالیات متداول بر پایه شاخص های عدالت، کارایی و تثبیت اقتصادی انجام گرفته است.

بخش ششم:تخمین خمس در مقایسه با مالیات

بخش ششم این کتاب با عنوان تخمین خمس در مقایسه با مالیات بر درآمد و بررسی شماری از عوامل موثر بر آن مشخص شده است.

نویسنده در مطلع بحث خود بیان داشته است: در اسلام مالیات برای تامین مخارج دولت به عنوان مجری عدالت مطرح است، خمس به ویژه ارباح مکاسب می تواند بیشترین اهمیت را در مالیات داشته باشد. ویژگی های انحصاری همچون گستردگی، نرخ پایین، پشتوانه قوی فرهنگی، و کسر مخارج و هزینه های باعث شده است که خمس به عنوان جایگزین مناسب مالیات بر درآمد مورد توجه قرار گیرد.

بخش هفتم: جمع بندی و پیشنهادها

بخش هفتم این کتاب به جمع بندی نتایج و پیشنهادها اختصاص یافته است که آمده است: تجزیه و تحلیل نتایح بررسی ها و جداول در تحقیق میدانی نشان می دهد که:

1- دریافت و پرداخت خمس به شیوه سنتی به فقیهان و به ویِژه سادات به هیچ روی در جهت برقراری عدالت اجتماعی نیست و اگر به نابرابری ها نیفزاید به کاهش نابرابری ها نیز نمی انجامد، زیرا درصد پرداخت کنندگان خمس در میان طبقات کم درآمد بیشتر از گروه های پردرآمد جامعه است.

ارتباط نداشتن خمس با سطح درآمد نشان می دهد که بسیاری از خانواده های پر درآمد از پرداخت خمس خودداری می کنند زیرا به بخش بزرگ طبقات کم درآمد خمس تعلق نمی گیرد، حتی اگر این نسبت برابر باشد خمس نقش مالیات با نزخ تنازلی را ایفا می کند مگر اینکه ارتباط نظام مالی اسلام به ویژه خمس را با عدالت بپذیریم و آن را تنها در قالب تکلیف الهی فردی و عبادی بررسی کنیم. بر این پایه دیدگاه مالیاتی خمس اهمیت ویژه می یابد، چون در این صورت می توان هم از بعد دریافت و هم توزیع به برابری بیشتر کمک کرد.

جداول ضرورت نگاه مالیاتی به خمس را تایید می کند و این که بسیاری از پس اندازکنندگان یعنی نزدیک به چهل درصد از مالیات دهندگان خمس نمی پردازند.

2- هزینه سازی خمس در فعالیت های عام المنفعه همچون ساخت و ساز مدارس، ایجاد اشتغال و بالا بردن سطح بهداشت، افزون بر نقش حمایتی، انگیزه پرداخت خمس را در جامعه افزایش می دهد.

3- در این بررسی مشخص شد که رابطه خمس دادن با سطح تحصیل منفی است، یعنی افزایش تحصیلات دانشگاهی در جامعه، انگیزه پرداخت خمس را کاهش می دهد. اینکه علت تمایل نداشتن دانشگاهیان به پرداخت خمس چیست نیاز به تحقیق ویژه ای دارد. چه بسا بالا رفتن تفکر عقلانی و قدرت استدلال باعث می شود که آنها در تکالیف شرعی و دینی به رای و نظر خود عمل کنند؛ برای نمونه بخشی از تموال خود را به امور خیریه اختصاص دهند بی آنکه نام خمس بگذارند. احتمال دیگر این است که دانشگاهیان تحت تاثیر تضارب آراء و افکار، باروهای مذهبی و معنوی شان کم رنگ شده باشد، در این صورت جایی برای تکالیف از جمله تکالیف مالی دینی باقی نمی ماند.

4- نهادی بودن دیدگاه سنتی درباره خمس قابل توجه است. بیشترین مردم چه آنها که می دهند و چه کسانی که خمس نمی دهند، باور دارند که خمس به فقها و سادات و مالیات به دولت پرداخت شود.

جداول نشان می دهد که در حال حاضر، دیدگاه مالیاتی در میان جامعه جایگاه قابل قبولی دارد و نمی توان از انگیزه ها و گرایش معنوی مردم برای پرداخت خمس به عنوان مالیات بهره مند شد. اگر بنا باشد که خمس به عنوان مالیات اسلامی از سوی دولت گردآوری و هزینه شود، در آغاز بایسته است که این اقدام به فرهنگ تبدیل شود و مردم به آن به عنوان تکلیف دینی نگاه کنند و گرنه امتیاز خوداظهاری آن ازمیان خواهد رفت.

5- در این طرح، خمس به عنوان جانشین مالیات بر درآمد، مورد توجه است ولی واقعیتی را که این طرح رد نکرده است اندک بودن مقدار خمس نسبت به مالیات بر درآمد است یعنی مالیات بر درآمد حدود 7/6 برابر خمس بالقوه است. به عبارت دیگر اگر همه پس انداز کنندگان به وظایف دینی خود عمل کنند وخمس بپردازند میزان درآمد قابل دریافت کمتر از یک ششم مالیات بر درآمد، پذیرفتنی نیست. /909/ز502/ر