آفاق فقه‌پژوهی و ضرورت مطالعات جامعه‌شناختی فقهی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، کارگاه‌های فشرده فقه‌پژوهی اداره کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی از روزگذشته آغاز شده که نخستین جلسه درسی کارگاه فقه سیاست و اقتصاد آن به صورت مشترک، صبح امروز 13 شهریور با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، رییس مرکز تحقیقات مجلس و رییس دارالتقریب المذاهب الاسلامیه در محل این دفتر برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین مبلغی در این کلاس که با موضوع آفاق فقه‌پژوهی برگزار شده بود، بحث خود را به بررسی شاخه‌های مربوط به پژوهش نسبت به فقه که گشودن آفاقی برای انجام کارهای فقهی است، اختصاص داد و گفت: در این زمینه سه مقوله مطرح است.
وی افزود: بحث اول پژوهش فقهی است که عبارت از پژوهشی است که ماهیت بحث در آن فقهی باشد، مثل بحث‌هایی که در فقه در ارتباط با یک مسأله قدیمی یا جدید صورت می‌گیرد؛ اساسا هر پژوهشی که ماهیت آن را مطالعه‌ای فقهی تشکیل می‌دهد، عنوان پژوهش فقهی بر آن صادق خواهد بود.
وی بحث دوم را فقه‌پژوهی دانست و گفت: فقه پژوهی به دو صورت استفاده می‌شود، اول به صورت مطلق یعنی بدون قید یا اضافه‌ای که در این صورت خود فقه، موضوع پژوهش و مطالعه قرار گرفته است و از بیرون فقه انجام می‌شود.
رییس مرکز تحقیقات مجلس تصریح کرد: این مدل سه شاخه دارد مطالعه فلسفی فقه، مطالعه تاریخی فقه که به تاریخ فقه یا تاریخ‌پژوهی فقه تعبیر می‌شود و نیز مطالعه جامعه شناختی نسبت به فقه که می‌توان از آن به جامعه‌شناسی فقه تعبیر کرد ولی هر سه شاخه، مطالعاتی خارج از فقه ولی متوجه آن هستند.
وی در خصوص جامعه شناسی فقه گفت: فقه، فقط به قبل از فتوا دادن مربوط نیست بلکه وقتی که فقیه مطالعه‌ای را انجام داده و فتوایی داد، آن فتوا به جامعه می‌آید و پا را از محدوده فقه بیرون گذاشته و توسط مردم اجرا می‌شود، اجتماع دامنه بزرگی است و آن فتوا با پدیده‌های دیگر و حتی دین مردم درگیر شده و باعث تغییر نگاه مردم به دین می‌شود.
وی با تأکید بر این‌که فقه برای حل مشکلات، تقویت دین و بالا بردن اخلاق است، گفت: مدل دوم فقه‌پژوهی به صورت مضاف است یعنی فقه پژوهی به عنوانی اضافه شود، مثل فقه پژوهی قرآن که به معنای مطالعه آیات مربوط به احکام و فقه است.
حجت‌الاسلام والمسلمین مبلغی بحث سوم را فقهی‌پژوهی عنوان کرد و گفت: در این بحث خود فقه موضوع مطالعه نیست، بلکه پژوهش به صورت فقهی انجام می‌شود یعنی پژوهشی خاص و در جایی خاص نسبت به موضوعی انجام می‌شود؛ اما با ابزار فقه به سمت آن حرکت می‌شود، مثل فقهی‌پژوهی مجموعه‌ای از قوانین، مسائل حقوقی، سند چشم‌انداز، سیاست‌های یک مؤسسه، الگوی ایرانی اسلامی و موارد دیگر.
وی توضیح داد: مقصود این است که مجموعه قوانینی که در کشوری در حال اجرا است، فقهی نبوده و قانون است، اگر فقیهی تمرکز کرده و هر بند قانون را از منظر فقهی (نه با مطالعه اجتماعی یا حقوقی)، با ابزار فقهی، با نگاه فقهی و تراز بودن آن با فقه بررسی کرده و نقص‌های فقهی آن را برطرف کند، فقهی‌پژوهی انجام داده است.
وی تأکید کرد: سند چشم‌اندازی که در حال تصویب و بررسی است باید به فقها داده شود تا از منظر فقهی بررسی شود یا سیاست‌های یک مؤسسه را باید به فقیهی بدهند تا از منظر فقهی بررسی کند؛ برخی از مسائل جمهوری اسلامی نیز در زمان تصویب به خوبی از منظر فقهی بررسی نشده و یا دوباره نیاز به بررسی فقهی دارد.
رییس مرکز تحقیقات مجلس در بخش دیگری از سخنانش به تبیین فقه پژوهی معاصر پرداخت و گفت: فقه پژوهی در اصطلاح به مطالعات بیرونی فقه گفته می‌شود ولی در اینجا به صورت عام بررسی می‌شود که معاصر نیز یکی از این مطالعات است.
وی افزود: در خصوص واژه معاصر سه مسأله مطرح است، عصری اندیشی فقهی یعنی بررسی فقه مطابق با عصر و زمان، پژوهش فقهی معاصر یعنی بررسی خصوصیات رخدادها و نیز فقه پژوهی معاصر که توضیح داده شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین مبلغی در پایان گفت: اصطلاح پویا برای فقه نیز اگر بخواهد به کار رود، باید با توجه به فقه سنتی باشد و بهتر است گفته شود فقه پویا سنتی، یعنی فقه سنتی به گونه‌ای باشد که نشاط و پویایی ایجاد کند، یعنی خود علم باید بماند و همان علم سنتی پویا باشد؛ این واژه در زمان امام خمینی به کار رفت و ایشان بین دو واژه جمع کردند.
وی افزود: اکنون در عصری زندگی می‌کنیم که واقعیت‌های ناشناخته، جدید، بی‌سابقه و بی‌پیشینه‌ای بروز می‌کند و با جهانی از واقعیت‌ها روبه‌رو هستیم، واقعیاتی که قهار است یعنی برای اثرگذاری در جامعه نیاز به اجازه ندارد./932/پ201/س