گزارشی از نشست علمی برجام و تأثیرات آن بر نظم نوین خاورمیانه

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی برجام و تأثیرات آن بر نظم نوین خاورمیانه به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پیش از ظهر امروز در سالن همایش های دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد.

این مراسم همراه با سخنرانی و طرح نظر محمد ستوده، عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و مقصود رنجبر، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی قم و دبیر علمی علی‌اکبر معلم همراه بود.

در ابتدای این نشست، علی‌اکبر معلم با اشاره به این که برجام یا همان برنامه جامع اقدام مشترک اثرات فراوان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و غیر آن در عرصه بین الملل داشته است، اظهارداشت: در نشست علمی امروز بحث را متمرکز در خاورمیانه کرده ایم تا دایره بحث کوتاه تر شود و به نتایج خوبی برسیم.

برجام یکی از اصلی ترین مسائل روز دنیا است

در ادامه پس از تقسیم بندی زمان صحبت اساتید و برنامه نشست، محمد ستوده، عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در ابتدای سخنان خود با برشمردن برجام به عنوان یکی از مهمترین مسائل بین المللی و جهانی، ابراز داشت: همه می دانیم برجام پس از عملیاتی شدن علاوه بر سطح ملی، در سطوح بین المللی و منطقه ای تأثیرات و پیامدهای فراوانی خواهد داشت.

وی افزود: در بحث برجام و آثار آن دو دیدگاه وجود دارد؛ برخی معتقدند آثار برجام به تمامه منفی است و در نظام اسلامی و منطقه خاورمیانه آثار مخربی برجای خواهد داشت؛ اما برخی هم معتقدند آثار مثبت برجام بیشتر از پیامدهای منفی آن است که بحث من همسو با دیدگاه دوم است و بنده معتقدم اگر تأثیرات برجام در سطح منطقه ای بیشتر از سطوح ملی و جهانی نباشد کمتر از آن نیست.

تأثیرات مثبت برجام

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در تبیین تأثیرات برجام به ویژه جنبه مثبت آن، ابراز داشت: در این جا سه بحث مطرح است، نخست این که برخی از تأثیرات برجام در حال حاضر به وجود آمده که در ادامه بیان می شود و دوم یک نوع ظرفیت سنجی آثار برجام است که منظور همان آثاری است که در آینده پیش خواهد آمد و نکته سوم و مهم استفاده بهینه جمهوری اسلامی ایران از ظرفیت های برجام در سطوح مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تجاری است.

ستوده ادامه داد: مطالعه در تمام سطوح تأثیرات برجام زمان زیادی می‌برد؛ بنابراین بحث ما فقط در جنبه سیاسی برجام و آن هم نه در تمام کشورها بلکه فقط در منطقه خاورمیانه و آن هم فقط از جنبه نظم نوینی است که از ثمرات برجام به حساب می آید.

تعریف منطقه و نظم نوین

وی افزود: اگر بخواهیم بحثمان که در منطقه خاورمیانه است به ثمرات مطلوبی برسد، ابتدا باید تعریف صحیحی از منطقه داشته باشیم که در این ارتباط باید بگوییم، منطقه به تعدادی از کشورها می‌گویند که در مجاورت یکدیگر قرار گرفته و با هم در تعامل هستند به گونه‌ای که تغییر و تحول در یک کشور بر روی کشورهای دیگر هم اثر می گذارد و منطقه هم از سطح ملی و هم از سطح جهانی تأثیر می پذیرد که سه کشور ایران، عربستان و ترکیه را می توان سه قدرت اصلی در خاورمیانه دانست.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در ادامه در تبیین بحث نظم منطقه‌ای، خاطرنشان کرد: ثبات و امنیت در منطقه براساس الگوی مصالحه و رقابت نظم آن منطقه را شکل می‌دهد وآنچه در بحث ما مهم است این است که ساختار نظم منطقه ای خاورمیانه در حال گذار است و یا به تعبیر دیگر نظمی که به عنوان نظم سنتی از آن یاد می‌شود یا به کلی از بین رفته و یا در حال فروپاشی است، چرا که بعد از جنگ جهانی دوم کشورها دارای ساختار دو قطبی شدند و این بحث تا فروپاشی شوروی ادامه داشت و پس از آن نظم جدیدی از سوی آمریکا بر کشورهای خاورمیانه تحمیل شد.

ستوده ادامه داد: آمریکا برای خاورمیانه چند طرح برنامه ریزی کرد که به خاورمیانه بزرگ یا جدید معروف شد و برای شکل دادن به همین موضوع شروع به اشغال کشورها کرد و در چند منطقه مهم حضور پررنگ پیدا کرد و تا الان هم ادامه دارد.

بحران شدید در خاورمیانه

وی با اشاره به وجود بحران شدید در منطقه خاورمیانه، تأکید کرد: تمام علائمی که برای صدق بحران شدید در هر منطقه وجود دارد در خاورمیانه هست که سه دهه جنگ در این منطقه، بازیگران داخلی و خارجی موجود در خاورمیانه به ویژه الان در سوریه، شدت خشونت و برهم خوردن توازن قدرت، نشان بر این مدعا است ونکته مهم در مناطقی که درگیر بحران شدید هستند امکان به وجود آمدن جنگ فراگیر است.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به ورود برجام به صحنه در این شرایط بحرانی، تصریح کرد: تحلیل‌گران عرصه بین الملل بر این عقیده‌اند که برجام رویدادی تاریخی در عرصه دیپلماتیک جهانی است و می تواند ضمینه خوبی برای حل بحران شدید یاد شده در منطقه خاورمیانه باشد.

اهداف ایران و آمریکا از برجام

ستوده در ادامه با بیان این که هرکدام از طرف ایرانی و آمریکایی به دنبال اهداف خود در تصویب برجام بودند، عنوان داشت: طرف ایرانی در مذاکرات به دنبال اهدافی همچون رفع تحریم‌ها و عادی شدن معاملات، جلوگیری از ائتلاف سیاسی بر ضد ایران، احقاق حقوق هسته ای، کمک به ائتلاف درون منطقه ای و کنترل ایران هراسی بوده که با تصویب و عملیاتی شدن آن این اهداف هم عملیاتی می شود.

وی ادامه داد: آمریکا نیز اهداف خود را در مذاکرات دنبال می کرد که از این میان می توان به کنترل قدرت ایران، تغییر رفتار سیاست خارجه ایران، حفظ امنیت رژیم صهیونیستی و حفظ مسیرهای نفتی اشاره کرد.

ایران برجام را از روی اجبار پذیرفت

 در ادامه این نشست مقصود رنجبر، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی قم با بیان این که جمهوری اسلامی ایران برجام را با اجبار و اکراه پذیرفت، اظهار داشت: ایران از قدیم با غرب و نگاه آنها در نظم منطقه‌ای در ستیز بود؛ اما فشارهایی که از سوی غرب بر جمهوری اسلامی وارد شد، ایران به پذیرش مذاکرات و در نهایت قبول برجام منجر کرد.

منطق غرب زور و قدرت است

وی با اشاره به منطق غرب و آمریکا که چیزی جز اعمال قدرت و زور نیست، تأکید کرد: در منطق غرب جایی برای اخلاق و عدالت باقی نمی‌ماند و غرب چون قدرت دارد می‌تواند تحریم کند و به اشغال کشورها بپردازد و کشورهای دیگر را مجبور به دادن غرامت به خود کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی قم با اشاره به منازعات موجود در خاورمیانه، ابراز داشت: ریشه منازعه در خاورمیانه را می توان در سه سطح داخلی، منطقه ای و بین المللی مورد تحلیل قرار داد که این منازعات در ادامه بحران‌های تاریخی خاورمیانه شکل گرفته و در طول زمان حل نشده باقی مانده‌اند و در مناطق مختلف خود را به شکل‌های مختلف نشان می دهند.

علل بلند مدت بحران خاورمیانه

رنجبر در ادامه با اشاره به قرار گرفتن خاورمیانه در بحران، در تبیین علل بلند مدت این قضیه ابراز داشت: یک علت اصلی آن وجود رژیم صهیونیستی در منطقه است که تا هست حالت معمولی بر خاورمیانه حاکم نخواهد شد و علت دیگر آن را می‌توان کردهای منطقه به ویژه سوریه، عراق و ترکیه دانست که از دیرباز دنبال استقلال و موجودیت بوده‌اند. 

وی از دیگر علل تنش در خاورمیانه را رقابت میان ایران و اعراب از هر جهت دانست و ادامه داد: فقدان دموکراسی در خاورمیانه هم از فاکتورهای اصلی بحران در خاورمیانه است که از قدیم چالش‌های بنیادین برای ایجاد خاورمیانه دموکراتیک وجود داشته است.

رنجبر، رویکرد خاورمیانه در قبال با غرب را رویکردی هویتی و دینی دانست و تأکید کرد: ایران نگاهی دینی به واقیعت‌های سیاسی دارد و حتی عربستان هم نگاهی دینی اما مرتجعانه دارد، که آن هویتی کردن سیاست اگرچه در نگاه اول خوب است؛ اما ضررهای زیادی هم برای کشورهای منطقه داشته است.

علل کوتاه مدت بحران خاورمیانه

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی قم افزود: علت کوتاه مدت را هم می‌توان حمله آمریکا به عراق دانست که به بهانه ایجاد دموکراسی به عراق آمد؛ اما نتایج منفی فراوانی به همراه داشت که از این میان می توان به تشکیل گروه‌های تروریستی در منطقه اشاره کرد؛ به گونه‌ای که باید داعش را نتیجه غیرمستقیم حمله آمریکا به عراق دانست.

رنجبر، خیزش ملت های عربی بر علیه رؤسای خود را از دیگر علل کوتاه مدت بحران در خاورمیانه دانست و ابراز داشت: این خیزش ها باعث پیدایش یک سری ستیزه‌های دورنی شده که در سوریه و عراق و بعضا بحرین دیده می‌شود و نتیجه این خیزش درونی پیدایش استانداردهای دوگانه در قبال کشوری مثل سوریه و بحرین می شود که ایران بر ماندن اسد و برچیده شدن بساط حکام بحرین اصرار دارد؛ اما عربستان موضعی دقیقا برخلاف ایران اتخاذ کرده است.

رویکرده ای دیگری غیر از قدرت و زور وجود دارد

در ادامه این نشست، محمد ستوده در پاسخ به مطلب رنجبر مبنی بر حاکم بودن سیاست قدرت و زور بر دنیا، اظهارداشت: در وضعیت کنونی نظام بین الملل گرچه رویکرد قدرت وجود دارد؛ اما رویکردهای دیگری هم غیر از بحث قدرت در حوزه تئوری و عملی قرار داشته است.

وی ادامه داد: این بحث هم که ما سیاست کشورمان را صرفا هویتی بدانیم با رفتار و اهداف ایران در قبال با غرب انطباق ندارد و این را هم باید بدانیم برخلاف آمریکا ما به دنبال سلطه در منطقه نیستیم، بلکه دنبال نظمی هستیم که در خاورمیانه هم آثار خود رانشان دهد.

تأثیر برجام در حل بحران منطقه ای

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به تأثیرات برجام برشکل گیری نظم منطقه‌ای در آینده، اظهار داشت: تأثیر بر الگوی مدیریت بحران، تأثیرگذاری برجام بر سطح قدرت منطقه‌ای ایران و تأثیرگذاری در سطح ایفای نقش منطقه‌ای ایران از جمله تأثیرات آینده برجام خواهد بود.

ستوده افزود: فایده دیگر برجام تجربه دیپلماسی از آن و تأثیر امکان پذیری، تغییر الگوی روابط کشورهای منطقه در روابط پس از برجام است.

اصل مصالحه در حل معضلات به ویژه سوریه

در ادامه این نشست وقت در اختیار رنجبر قرار گرفت؛ وی گفت: یک سؤال اساسی این که چه عواملی می‌تواند معضل موجود در خاورمیانه را تبیین کند و این که چرا توافق ایران نتوانسته است تأثیرات خوبی بر تعاملات منطقه بگذارد که پاسخ این سؤال را در سه سطح داخلی، منطقه ای و بین المللی می توان مورد بررسی قرار داد و بنده را حل آن را در کنار تلاش برای نابودی داعش، «اصل مصالحه» در سوریه می دانم.

ائتلاف جهانی برای نابودی داعش شکل بگیرد

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی قم افزود: تا معضلی به نام داعش وجود دارد خاورمیانه رنگ آسایش به خود نمی‌بیند و دیگر این که یک دولت میانه‌رو از میان مخالفان در سوریه تشکیل شود تا اوضاع کمی آرام‌تر شود که این راه کوتاه مدت است، اما در بلند مدت از غیرهویتی کردن سیاست می‌توان به نتایج مطلوب‌تری دست پیدا کرد.

وی در پایان عنوان کرد: تمام این مباحث و معضلات و بحران ها ارتباط مستقیم با برجام و تأثیرات آن بر خاورمیانه دارد و تا این بحران‌ها حل نشود نمی‌توان انتظاری از برجام داشت.

لازم به ذکر است؛ در پایان این نشست سؤالات و ابهاماتی که در ذهن حاضران بود به صورت کتبی در اختیار اساتید قرار گرفت و سؤالاتی هم به صورت شفاهی مطرح شد که اساتید با توجه به زمان اندکی که در اختیار داشتند به سؤالات به صورت مختصر جواب دادند؛ اما قرار بر این شد که سؤالات بعد از نشست نیز مورد بحث و بررسی برای نشست‌های بعدی قرار بگیرد.

گفتنی است؛ در این نشست اساتید و صاحب نظران دیگری همچون حجج اسلام نصرتی، رییس اداره همکاری‌های علمی و پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و روح الله شریعتی، استادیار گروه فقه سیاسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نیز حضور داشتند./1330/ز503/ف2