پرسش از غرب جدید، پرسش از ایستار کنونی ماست

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از مهر، امروز ما تحت تأثیر وجوه مختلف فرهنگ غربی هستیم و باید بدانیم که آیا باید با آن مقابله کنیم یا در امتداد آن پیش برویم. نقادی مدرنیته به ما کمک می کند تا بنیادهای آن را بشناسیم و مسیر درستی را انتخاب کنیم.

در خصوص چگونگی شکل گیر مدرنیته و پیامدهای آن با مهرداد احمدی، نویسنده و پژوهشگر در حوزه‌های پدیدارشناسی و فلسفه‌های جدید به گفتگو نشستیم. مشروح این گفتگو را در ادامه می خوانید؛

*چرا پرسش از غرب مهم است و باید به فلسفه و تمدن غرب بپردازیم؟

 پرسش از غرب جدید، پرسش از ایستار کنونی ماست. پرسش از وضع ما در جهان حاضر است، اما نه در این معنا که ما در امتداد غرب باشیم یا آنکه غرب سرنوشت محتوم تمام تمدن ها باشد، بلکه از این نظر که ما امروز عمیقاً تحت تاثیر وجوه مختلف این تمدن هستیم. از این روی کوشش برای فهم غرب بیش از آنکه کوششی برای فهم مدرنیته بماهو باشد، در واقع معطوف به بازیابی و بازشناسی خودمان است.

پرسش از غرب جدید، پرسش از ایستار کنونی ماست. پرسش از وضع ما در جهان حاضر است، اما نه در این معنا که ما در امتداد غرب باشیم یا آنکه غرب سرنوشت محتوم تمام تمدن ها باشد، بلکه از این نظر که ما امروز عمیقاً تحت تاثیر وجوه مختلف این تمدن هستیم

هرکوششی برای نقادی از وضع موجود الزاماً باید به دو امر نظر داشته باشد یکی اینکه وضع موجود اساسا چیست و دیگری این وضع محصول چه عواملی است. چه اگر بنیاد های وضعی که غرب در آن قرار گرفته است و احتمالا دیر یا زود ترکش هایش به ما هم اصابت خواهد کرد، روشن نشود چطور می توان در پی نقد آن بود. چرا که نقد در یک معنا چیزی جز فهمیدن ابعاد مختلف یک موضوع نیست.

*نقادی غرب جدید باید به چه صورت باشد؟

نقد غرب جدید مستلزم بازشناسی سه موضوع مختلف از همدیگر است؛ معنای مدرنیته چیست؟ غرب مدرن محصول چه بنیادهایی است؟ و دست آخر نقادی غرب مدرن در پی چه هدفی است؟ یا به بیان بهتر چرا باید غرب را نقد کرد و نسبت آن با ما چیست؟

برخلاف بسیاری از باورها که گمان می‌کنند بنیاد مدرنیته را باید در افلاطون و ارسطو جست و جو کرد، اما حقیقت آن است که غرب بیش از آنکه یونانی باشد، رومی است. جهان یونانی خاصه قبل از افلاطون و ارسطو عرصه حاکمیت مطلق هستی و طبیعت در معنای یونانی کلمه بود. ما در اینجا قصد ریشه شناسی واژگان را نداریم اما همین قدر عرض کنم که فوزیس (φυσις) که از آن واژه فیزیک و بعدها طبیعت هم دریافت یافت شد، هرگز نه به معنای ناحیه ای ویژه از موجودات بلکه دقیقا در معنای هستی بود. هستی در این معنا هم تفکر، هم اخلاق و به یک معنا تمام جوانب زیست بشری را هدایت می‌کرد. گرچه این گرایش به هستی با برآمدن افلاطون در تاریخ یونان به محاق رفت، اما هرگز ناپدید نشد. سده های میانه و با ظهور تمدن یونانی در جهان تمام آنچه در یونان به هستی نسبت داده می شد به نیروهای امپراطوری بازگردانده شد.

نقد غرب جدید مستلزم بازشناسی سه موضوع مختلف از همدیگر است؛ معنای مدرنیته چیست؟ غرب مدرن محصول چه بنیادهایی است؟ و دست آخر نقادی غرب مدرن در پی چه هدفی است؟

حاکمیت مطلق ارزش‌های هستی شناختی بدل به حاکمیت مطلق امپراطوران شد. از این جا بود که حقیقت بیش از آنکه با اقتدار نیرویی هستی شناختی و فوق بشری شناخته شود به مثابه ایستادگی و متعالی بودگی نیروهایی ایزدی دانسته شد. نتیجه آنکه قانون شهر های رومی تماما حقیقت تلقی می شد و سرپیچی کنندگان بیش از آنکه مجرم شناخته شوند،گناهکارانی بودند که از راه ثواب، گمراه شده اند.

با برآمدن و گسترش مسیحیت و اتحاد نهاد دینی و قدرت سیاسی، اقتدار مطلق ارزش ها به این دو نهاد تفویض شد. غرب مسیحی شده اکنون خود را بیش از آنکه تحت حمایت نیروهایی الوهیی بداند، عنان کار را به دست کلیسا و متحدان راهبردی شان در قدرت سیاسی، مشاهده می کرد. شاید به جرأت بتوان گفت که غرب مسیحی هیچ گاه در معنای واقعی کلمه جامعه الهی نبود و این آرزوی راستین امثال آگوستین و توماس هرگز تحقق نیافت. من از این سیر تاریخی می خواهم نتیجه بگیرم که پیش از اغاز قرن های ۱۵ و ۱۶ و برآمدن کسانی چون بیکن و دکارت، وضع غرب چطور بوده است.

*وضعیت دوره مدرن را چگونه صورت بندی می کنید؟

وضعیت در دوران مدرن دقیقاً با این صور ت‌بندی ادامه می یابد: چه کسی حاکم عالم است؟ دکارت می کوشد تا با وارد ساختن مسأله روش به عنوان عنصری ذاتی برای حقیقت اثبات کند که می توان حتی بدون یاری نیروهای فوق بشری جهان را شناخت و معنای خود را ساخت. در واقع روش دکارتی نخستین گام ها برای انسانی کردن عالم است.

کانت و هگل و سایر فیلسوفان مدرن در این زمینه حقاً مدیون دکارت هستند که نشان داد می توان عالم را از درون توضیح داد. اوج این انسانی کردن عالم و بازسازی آن توسط مفاهیم انسانی را می توان در نظام هگل مشاهده کرد. هگل تمام تاریخ را با جمیع متعلقاتش تحویل سوبژکتیویته انسانی داده بود. دست آخر این نیچه بود که به بیانی میخ آخر را بر تابوت اقتدار هستی شناختی کوبید و با طرح اراده معطوف قدرت، عملا متافیزیک غربی را به اعلا درجه انسانی ساخت.

این متافیزیک در واقع بیش از آنکه متافیزیک باشد یک نظام مفهومی برساخته‌ از سوی عقل و خرد انسانی بود که از دکارت و کانت به این سود یاد گرفت که حدود خود را بشناسد، چنان بیندیشد که خطا نکند و پا از گلیم خود درازتر ننماید.

البته هگل در دو کتاب سترگ خود یعنی دانش منطق و پدیدارشناسی روح نشان می دهد که حتی اگر خطایی و تناقضی هم در سیر آگاهی بشری برآید، خود درون اندیشه مطلق بشری توجیه شدنی است. در یک کلام آن بستری که انسان مدرن گمان می کرد می تواند از آن و با تکیه بر آن عالم را توضیح دهد و جمیع شئون زیست بشری اعم از سیاست و اخلاق و دین و فرهنگ و هنر را سامان دهد، همه موکول به خرد و اراده انسانی بود.

اگر رومی ها اقتدار مطلق هستی شناختی را با اقتدار پادشاه تعویض کردند، تفکر مدرن تماماً عالم را تحویل امر انسانی داد. ارزش های انسانی بر عالم حاکم شدند و هر کس به تبع یک"ما"یی که می توانست بیابد، فراخور آن "ما" یک نظام ارزشی هم بر می ساخت. چنان این روند پیش رفت که دیگر نمی شد از چیزی چون یک نظام ارزش مطلق برای انسان سخن گفت. در چنین وضعی آیا اساسا می شود انتظار بروز قهرمانان را داشت؟ روزی در یونان قهرمانان بر سر مهر و کین می جنگیدند، بر سر نام و ننگ، اما امروزه جنگیدن خاصه در میان کشورهایی که خود را جامعه بین الملل می دانند، بدل به شغلی حرفه ای شده است که سربازان برای جنگیدن در فرسنگ ها دور از خانه و کاشانه حقوق حرفه ای دریافت می کنند.

انسان مدرن، در سایه برآمدن خرد مدرن، از روش باوری و ماشین گرایی به انسانی"حرفه"ای تبدیل شده است که چیزی جز مناسبات حرفه‌ای که در آن مشغول است را به رسمیت نمی شناسد

انسان مدرن، در سایه برآمدن خرد مدرن، از روش باوری و ماشین گرایی به انسانی"حرفه"ای تبدیل شده است که چیزی جز مناسبات حرفه‌ای که در آن مشغول است را به رسمیت نمی شناسد. حرفه ای گرایی در جهان مدرن که به تبع روش باوری و آن هم به تبع خواست بنیادین بشر برای تملک عالم شکل گرفته است، تمام حوزه ها را از آرمان خالی کرده است.

صراحتا باید گفت که خرد مدرن تمام آرمان های انسان را از او گرفته است، آن هم دقیقاً در انسانی کردن عالم. چه آرمان منوط به اقتدار مطلق ارزش هایی است که منفک از او حضور داشته و شئون عالم را متعین می سازند. غرب جدید پس از عبور از سلطانیزم به دموکراسی رسید و اکنون تماما دمکراسی را به لیبرالیسم و تکنوکراسی تحویل داده است.

*این حرفه‌ای گرایی و انسانی کردن عالم چه پیامدهایی داشت؟

نتیجه این حرفه ای گرایی برخلاف آنچه امروز مدعیان غرب جدید خاصه در اتحادیه اروپا و ایالات متحده مدعی آن هستند، یک توتالیتاریسم تمام عیار بود. اشکال این تمامیت خواهی ابتدا صرفاً وجوهی فلسفی و نظری داشتند. کانت در نقد محض با معرفی مفاهیم انسانی کوشید تا نشان دهد جهان فقط از ایستار انسانی برای ما قابل فهم است و خروج از وضعیت فهم بشری به هیچ روی نمی تواند سخنی با معنی و واجد مرجع عینی برای بشر به ارمغان بیاورد.

شاید کوشش عظیم کانت در بادی امر چنان سخن درستی نباشد، اما تفاسیر پسینی ای که از آن صورت گرفت خاصه در طی فلسفه های ایدئالیسم آلمانی، این گمان را تقویت کرد که سوبژکتیویته قدم در راهی گذاشته است که با برساخته‌های دوران روشنگری عمیقا در تضاد است. انسانی کردن عالم توسط مفاهیم بشری در واقع معنایی جز این نداشت که "جز من" یا باید تحت سلطه مفاهیم کلی ساز "من" قرار گیرد یا این که هیچ انگاشته شود. تاریخ فلسفه هگل علیرغم تمام عظمتش پر است از این استحاله دیگران در یک "ما" آلمانی یا حداکثر اروپایی که فرهنگ و هنر و اندیشه تمام نواحی بشری را جز مقدمه ای مختصر و ابتدایی برای تفکر ژرمن ها نمی داند.

در این سیاق معناهای دیگران هیچ ارزشی ندارد، مگر آنکه تحت سلطه "من" قرار بگیرد و این چه معنایی جز تمامیت خواهی می‌تواند داشته باشد. حرفه ای گری و مفهوم باوری دقیقا دو روی سکه غرب اند. خرد مدرن از سویی تمامیت خواه و دیگری‌ستیز و از سویی دیگر آرمان‌گریز است. با مفهوم و کلیت دیگران را استحاله می کند و با حرفه ای گری و روش، آرمان را به محاق می برد و قهرمانان را می کشد.

قهرمانان، نیروهای مقدس و اسطوره‌های فرا بشری در جهان مدرن جایی ندارند، چون نه می توان آنها را شناخت و نه به دردی می‌خوردند. برای همین یا باید از آنها آینه عبرت ساخت که مردم مبادا مجددا در دام آنها گرفتار شوند یا باید آنها را به تصویر بدل کرد. قهرمانان فرا بشری که بر سر مهر و کین و ارزش هایی مطلق از جان می گذشتند، امروز یا به گالری های نقاشی خزیده اند یا روی پرده سینما، آن هم نه برای آنکه نشان دهند که چگونه چیزهایی ورای مفاهیم مستتر در من برای فهم عالم نهفته است، بلکه اغلب برای بهره برداری های سیاسی گردانندگان اقتصاد هنر.

نقد غرب، بیش از آنکه در پی نابودسازی آن باشد در حکم رد یابی مسیری است که آنها تا ایستار کنونی شان طی کرده اند و این دقیقا مساله ای است که ما بدان نیازمندیم

ما باید غرب را بشناسیم. تا هم از لایه هایی آگاه شویم که در طول زمان روی هم قرار گرفته و وضع موجود را ساخته اند. شناختن در این معنا شکل یک رفع ابهام دارد، شکل گرد گریری از تجربه های بنیادنی را دارد که در طول زمان فراموش شده اند. نقد غرب، بیش از آنکه در پی نابودسازی آن باشد در حکم رد یابی مسیری است که آنها تا ایستار کنونی شان طی کرده اند و این دقیقا مساله ای است که ما بدان نیازمندیم.

اینکه چگونه سلطه هستی شناختی با اقتدار روش و ماشین و ادم تعویض شد. غرب چگونه غرب شد و ما اکنون کجای این غربیزاسیون قرار گرفته ایم؟ نباید فراموش کرد که خرد مدرن بیش از آنکه متعلق حب و بغض ما باشد، باید متعلق یک پژوهش جدی و نقادانه قرار گیرد تا از آن امکانی برای توضیح وضع حاضر خودمان در نسبت با آن بیابیم.

مساله نقد هر موضوعی، جز فراچنگ آوردن امکان‌های مغفول مانده یا محقق شده نیست. نقد باید نشان دهد چه بذری این زمین کنونی را به بر آورده است و احیانا چه عواملی در کار بوده است تا استعدادهای نهفته آن بروز نیابند. نقد در این معنا یافتن موضع تاریخی انضمامی هر کس است، آن هم نه برای گذشته بما هو گذشته، بلکه به مثابه نقشه راهی برای ادامه مسیر هر قوم تاریخی./۱۳۲۵//۱۰۳/خ