غلبه بر رمل‌های شنی بستان و غافلگیری دشمن

حدود دو ماه بعد از عملیات ثامن­الائمه، عملیات طریق‌القدس در 8 آذر 1360، به‌منظور وارد کردن دومین ضربۀ اساسی به دشمن متجاوز انجام گرفت. هدف از اجرای این عملیات یکی شکافتن جبهه دشمن در منطقه خوزستان و قطع پیوستگی و ارتباط بین جبهه شمالی و جنوبی سپاه دشمن به طول 300 کیلومتر در خوزستان بود و دیگر آزادسازی سوسنگرد و مناطق غربی آن به همراه شهر بستان بود. همچنین ایران در پی آن بود که علاوه بر آزادسازی این شهرها، اهواز را از تهدیدات ارتش متجاوز عراق برهاند.

در این عملیات 3 تیپ ازلشکرهای 92 زرهی اهواز ، لشکر16 قزوین و لشکر 77 پیاده خراسان از طرف ارتش به فرماندهی شهید سرتیپ منفرد نیاکی و سه تیپ کربلا (به فرماندهی سردار مرتضی قربانی)، عاشورا (به فرماندهی سردار محمد علی جعفری) و امام حسین(ع) (به فرماندهی شهید حاج حسین خرازی) از طرف سپاه شرکت داشتند. یک قرارگاه مرکزی مشترک نیز درست شد که از طرف سپاه سردار رشید و از طرف ارتش سرتیپ منفرد نیاکی فرمانده لشکر 92 به صورت مشترک فرماندهی آن را بر عهده داشتند. یعنی هر دو نفر با هم فرماندهی و تصمیم‌گیری می‌کردند و این اتفاقی بود که برای نخستین بار در تاریخ جنگ دیده می‌شد. در خصوص نامگذاری این عملیات هم باید یادآور شدکه به دلیل همزمانی عملیات با کنفرانس سران کشورهای اسلامی در رابطه با فلسطین، اسم این عملیات طریق القدس گذاشته شد و این اسم در واقع نوعی کنایه به آن کنفرانس بود تا به نوعی گفته شود که رژیم صهیونیستی را از طریق کنفرانس نمی شود از فلسطین بیرون کرد، بلکه باید با اقدام نظامی این کار را انجام داد.

در خصوص منطقه عملیاتی باید گفت که محل انتخابی برای انجام عملیات، شمال غربی اهواز بود. این منطقه یک زمین رملی و از جنس ماسه بادی بود. به گفته محسن رضایی ما در این منطقه تقریباً به آن تاکتیک حضرت علی(ع) در غزوه خیبر عمل کردیم؛ یعنی آمدیم از داخل رمل‌هایی که تقریبا احتمال داشت افراد از تشنگی هلاک شوند نیروها را عبور دادیم. این در حالی بود که فرماندهی قرارگاه مقدم نیروی زمین ارتش در جنوب، بنابر تفکر کلاسیکی انجام عملیات در این محور و عبور نیروهای سپاه از منطقه رملی را بسیار سخت و تا اندازه ای ناممکن می‌دانست. بر همین اساس پیشنهاد داده شدکه نیروهای خودی، دشمن را در منطقه دیگری نیز مشغول کنند تا آنان مجبور شوند تلاش‌های خود را برای مقابله با این خطر به دو جبهه اختصاص بدهند.

البته تردیدهای موجود در برآورد قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش در جنوب سبب شد تا شهید صیاد شیرازی فرماندهی وقت این نیرو ضمن مطالعه برآوردها و تشکر از تهیه‌کنندگان آن که بر اساس آگاهی های علمی و تخصصی خود و واقعیات موجود در میدان نبرد تهیه کرده بودند نکاتی را نیز به آنها گوشزد کندکه بسیار با اهمیت بود:

«همانطورکه کراراً تذکر داده‌ام بسیاری از کیفیت‌های رزمی کلاسیک یگانهای ما حقیقت ندارد و بسیاری از کیفیت‌های رزمی جدید در صحنه‌های رزم ما ظهور کرده است که برادرانم تقریبا شناخت کاملی از آن نداشته و آن را در برآورد خویش منظور نکردند. از طرفی ترکیب مقدس نیروهای رزمنده ارتش و سپاه پاسداران در صورتی که به خوبی به کار گرفته بشود و هدایت گردند بسیاری از معایب گرفته شده خنثی خواهد شد.»

بدین ترتیب با وجود برخی تردیدها طرح ریزی مانور عملیات طریق القدس از دو محور شمال رودخانۀ کرخه به عنوان تلاش اصلی و غرب سوسنگرد (از رودخانه کرخه تا رودخانه میسانه) انجام گرفت و عملیات طریق القدس در ساعت 30 دقیقه پس از نیمه شب 8 آذر 1360 با رمز یا حسین(ع) و با تکیه بر تاکتیک ویژه یعنی عبور نیروهای سپاه از منطقه رملی به عنوان محور اصلی تهاجم اغاز شد. از نکات جالب توجه آن بود که به هنگام شروع عملیات باران به شدت می بارید و همین امر سبب شد تا نیروهای دشمن علیرغم هوشیاری نسبی تصورکنند ریزش باران موجب انصراف رزمندگان از اجرای عملیات خواهد شد. به همین دلیل با خیال راحت به درون سنگرهای خود خزیدند. در حالی که بارش باران در منطقه رملی موجب چسپندگی در سطح زمین و در نتیجه سهولت در حرکت نیروها شد. البته ویژگی دیگر عملیات طریق القدس، سازماندهی نیروهای داوطلب مردمی با انگیزه شهادت طلبی در سازمان رزم سپاه بود. به گفته سردار غلامعلی رشید برای نخستین بار در دورۀ جنگ تحمیلی، بکارگیری نیروی مردمی در سطح گسترده انجام شد و نتیجه عالی‌گرفتیم. در مورد ابعاد و ویژگی های عملیات و هم چنین نتیاج آن یکی از کارشناسان غربی می‌گوید:

این عملیات بیانگر لیاقت ایرانی‌ها در ایجاد وکنترل عملیات نظامی مختلف در سطح وسیع بود. همچنین عملیات طریق القدس ایران را قادر ساخت برای نخستین بار با موفقیتی چشمگیر، تاکتیک موج‌های انسانی را که تاکتیک حاکم بر جبهه‌های جنگ شد به مرحله آزماش در آورد. بر این اساس نتایج ناشی از نقش و حضور مردم در صحنه نبرد و تبیین استراتژی جدید در جنگ منجر به تحقق شیوه جدیدی از جنگ شد. همچنین اجرای موفقیت آمیز طرح عملیات طریق القدس باعث شد تا موقعیت سپاه در جنگ تثبیت گردد. آنتونی‌کردزمن در خصوص عملیات طریق‌القدس با نگاهی مغرضانه می‌نویسد که این عملیات هیچ تفاوتی با عملیاتهای گذشته ایرانیان نداشت، اما با این حال فرماندهان سپاه و روحانیون متقاعد شدند بدون طرح ریزی پیچیده نظامی و پشتیبانی ارتش از طریق حمله مستقیم و با استفاده از احساسات مذهبی رزمندگان در جنگ پیروز شوند. در حالی که پیروزی در این عملیات حاصل طرح‌ریزی دقیق، شناخت دقیق از منطقه و ویژگی تاکتیکی آن بود و همین مساله هم موجب غافلگیری دشمن شد.لازم به ذکر است که شناسایی منطقه عملیاتی طریق القدس توسط شهید حسن باقری انجام شده بود. در حقیقت شهید باقری منطقه رمل، مسیرها و معبرها را شناسایی کرده بود. بنابراین نکته مهم عملیات ابتکار عمل نیروهای ایرانی در منطقه رمل‌های شمال بستان بود؛ زیرا در مناطقی که پر از رمل است هنگامی که انسان بخواهد حرکت کند اگر بارندگی نشده باشد،گاهی تا زانو در داخل رمل‌ها فرو می‌رود و حرکت در آن بسیار سخت است. این مانع طبیعی باعث شده بود که عراق در خط شمالی خودش نیروی زیادی را تدارک نبیند و نیروهای ایرانی همین نکته ضعف را برای حمله به عراق انتخاب کردند. به گفته ژنرال حمدانی فرمانده گارد ریاست جمهوری عراق؛ ایرانی ها فهمیده بودند که در دشتهای باز امکان موفقیت ندارند و به همین دلیل در مناطقی تمرکز کردند که حرکت نیرویهای زرهی ما را خنثی می‌کرد. این مناطق مثل باتلاقها،مناطق مردابی و هورها تاثیر قدرت زرهی و توپخانه را کم می‌کرد.

درنهایت این عملیات در 30 آذر خاتمه یافت و ایران توانست بعد از 22 روز مبارزه، حدود 600 کیلومترمربع از سرزمین‌های اشغالی را آزاد کند و دشمن را از این شهرها بیرون کند و برای نخستین بار نیروهای خودی را به مرزهای بین‌المللی برساند. همچنین پیروزی ایران در عملیات طریق‌القدس موجب شد تا امام خمینی در پاسخ به پیام­های تبریک سید علی خامنه­ای (رئیس‌جمهور)، صیاد شیرازی (فرمانده نیروی زمینی ارتش)، رضایی (فرمانده سپاه) و ظهیرنژاد (رئیس ستاد مشترک ارتش) آن را فتح الفتوح بنامند.

منابع

 حسین اردستانی، جنگ؛ بازیابی ثبات(تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق)، تهران: مرکز تحقیقات و مطالعات جنگ، 1387

 حسین علایی، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، تهران: انتشارات مرز و بوم، 1391.

صحیفه امام خمینی، جلد 15، تهران: موسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی(ره)، 1387

 کوین ام وودز. ویلیام موراوی. توماس هولادی، جنگ صدام؛ جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرمانده گارد ریاست جمهوری عراق، ترجمه داود علمایی کوپایی، تهران: نشر مرز و بوم، 1391

  محسن رضایی، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی جنگ، 1375/7/12

   محسن رضایی، جنگ به روایت فرمانده، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس. 1390