نقش پدر، ستون مغفول در هندسه خانواده

به گزارش خبرنگار گروه جمعیت و تعالی خانواده خبرگزاری رسا، سمیه حاجی‌اسماعیلی استاد جامعه‌شناسی و عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده و مدیر گروه مطالعات زنان جامعه‌الزهرا(س) سخنران نشست علمی «پدر–دختری» با موضوع «آسیب‌شناسی عدم ایفای نقش پدری در خانواده» بود که روز شنبه به همت گروه مطالعات خانواده پژوهشکده باقرالعلوم(ع) برگزار شد.

حاجی‌اسماعیلی در ابتدای سخنان خود با اشاره به تحولات ساختاری خانواده در جهان معاصر، اظهار کرد: خانواده سنتی که مبتنی بر روابط چندنسلی، تقسیم وظایف سنتی و حضور فعال پدر به عنوان مرجع تربیتی و اقتدار عاطفی بود جای خود را به خانواده هسته‌ای داده است، خانواده‌ای که تحت تأثیر عوامل گوناگون از جمله صنعتی شدن جوامع، افزایش اشتغال زنان، مهاجرت‌های کاری و گسترش رسانه‌های نوین دستخوش تغییرات عمیق شده است.

وی تصریح کرد: در چنین ساختاری پدران به‌طور روزافزون از صحنه خانواده کنار گذاشته می‌شوند؛ گاه به دلیل اشتغال مفرط و گاه به دلیل بحران درک نقش خود، بسیاری از پدران حتی اگر فیزیکی در خانه حضور داشته باشند نقش تربیتی، هویتی و عاطفی خود را ایفا نمی‌کنند، نتیجه این وضعیت افزایش خانواده‌های تک‌والد، شکاف نسلی، افت کیفیت روابط والد–فرزندی و کاهش شدید درک عاطفی بین اعضای خانواده است.

حاجی‌اسماعیلی در ادامه به یکی از ریشه‌های اصلی این تحول اشاره کرده و اظهار کرد: ما با نوعی ابهام در هویت پدری مواجه هستیم، بسیاری از مردان نمی‌دانند چگونه پدر باشند، آنان وارد زندگی خانوادگی می‌شوند بدون آنکه الگویی تربیت‌شده برای ایفای نقش پدری داشته باشند، آموزش‌هایی که قبل از ازدواج داده می‌شود عمدتاً ناظر به دختران است و پسران به حال خود رها می‌شوند.

وی افزود: در جهان غرب جریان جدیدی با عنوان «پدر فعال» شکل گرفته است که تلاش می‌کند نقش پدر را از نان‌آوری صرف فراتر ببرد و به سطح مشارکت در تربیت، مراقبت و رشد عاطفی فرزندان ارتقاء دهد، سیاست‌هایی نظیر مرخصی زایمان برای پدران و حمایت‌های اجتماعی در این راستا طراحی شده‌اند تا پدران را از حاشیه به متن خانواده بازگردانند.

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده با تاکید بر نقش کلیدی پدر در سازمان خانواده، اظهار کرد: خانواده یک ساختار منسجم است که عناصر آن باید به گونه‌ای مکمل و متعادل با یکدیگر تعامل کنند، در این هندسه پدر به منزله ستون مرکزی خانواده است؛ هم‌زمان مظهر اقتدار حمایتی، مرجع تربیتی، واسطه ارتباط خانواده با جهان بیرون و تکیه‌گاه روانی و عاطفی اعضای خانواده محسوب می‌شود.

وی افزود: وقتی این ستون دچار ضعف شود یا فرو بریزد، هندسه خانواده دچار فروپاشی می‌شود، البته غیبت نقش پدری صرفاً به معنای نبود فیزیکی پدر نیست، بلکه نوع مهم‌تر آن غیبت عملکردی و عاطفی است؛ پدری که هست اما شنیده نمی‌شود، دیده نمی‌شود یا اصلاً نقش فعالی در فرایند تربیت ندارد.

در ادامه این نشست حاجی‌اسماعیلی به آثار روانی و تربیتی غفلت از نقش پدری به‌ویژه در رابطه با دختران پرداخت و اظهار کرد: دختران نخستین تجربه از مواجهه با جنس مرد را در قالب رابطه با پدر شکل می‌دهند، اگر این رابطه تحقیرآمیز، سرد، یا بی‌تفاوت باشد، تصویری که از مردان در ذهن دختر شکل می‌گیرد آسیب‌دیده خواهد بود، چنین تصویری می‌تواند در آینده به روابط ناسالم، خودکم‌بینی یا حتی گریز از ازدواج منجر شود.

وی ادامه داد: دخترانی که تجربه رابطه صمیمی و محترمانه با پدر ندارند در مواردی برای جبران خلأ عاطفی خود به رابطه‌های جبران‌گرایانه و ناپایدار در دوران نوجوانی یا جوانی کشیده می‌شوند، این مسئله یکی از زمینه‌های جدی آسیب‌های اجتماعی و روانی در نسل جدید است.

حاجی‌اسماعیلی در این زمینه به برخی مطالعات میدانی انجام‌شده در حوزه خانواده اشاره کرد و گفت: در پژوهش‌های میدانی موارد متعددی از دختران نوجوان وجود دارد که پس از فقدان مادر به دلیل ناآشنایی عاطفی با پدر یا عدم ارتباط مؤثر با او دچار افسردگی، پرخاشگری، بحران هویت یا آسیب‌های رفتاری جدی شده‌اند، این در حالی است که پدر می‌تواند نقش اساسی در بازسازی روانی فرزند پس از بحران ایفا کند، اگر آموزش دیده باشد و درک درستی از وظایفش داشته باشد.

وی افزود: خانواده‌هایی که در آن پدر نقش فعالی ایفا می‌کند از انسجام بیشتری برخوردارند، فرزندان این خانواده‌ها اعتماد به نفس بالاتری دارند و در مواجهه با چالش‌های اجتماعی رفتارهای منطقی‌تری از خود بروز می‌دهند، نقش پدر برخلاف تصور رایج تنها در تأمین اقتصادی خلاصه نمی‌شود بلکه بعد تربیتی و عاطفی آن، تأثیر بسیار عمیقی بر سلامت روانی و اجتماعی فرزندان دارد.

حاجی‌اسماعیلی در بخش پایانی سخنان خود  با اشاره به لزوم بازتعریف نقش پدر در سطح سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و آموزشی، اظهار کرد: ما نیازمند نوعی انقلاب در فهم نقش پدر هستیم، نخستین گام آگاهی‌بخشی به مردان است. بسیاری از آنان از حجم تهدیدهایی که نسل جدید را احاطه کرده بی‌خبرند. اگر از این مخاطرات آگاه شوند انگیزه بیشتری برای ایفای نقش فعال و مؤثر در خانواده پیدا می‌کنند.

وی در ادامه چند راهکار عملی برای ارتقاء نقش پدر در خانواده پیشنهاد داد و گفت: آموزش مهارت‌های ارتباطی و تربیتی به پدران یکی از مهم‌ترین این راهکارهاست. در کنار آن باید رشته‌هایی با عنوان «مطالعات مردان» در دانشگاه‌ها و مراکز علمی گسترش یابد تا در کنار مطالعات زنان، نقش مردان در جامعه نیز به‌طور علمی تحلیل شود.

وی افزود: رسانه‌ها نقش مهمی در آگاهی‌بخشی عمومی دارند، بهره‌گیری از ظرفیت رسانه ملی، تولید برنامه‌های تربیتی، مستندها، نمایش‌نامه‌ها و حتی سریال‌هایی که الگوی پدر فعال و مشارکت‌جو را نمایش دهند می‌تواند گفتمان پدرانه را احیا کند.

همچنین تدوین سیاست‌های حمایتی برای مردانی که در تربیت فرزندان مشارکت می‌کنند، توسعه خدمات مشاوره‌ای با تمرکز بر مردان، و ایجاد فضاهای گفت‌وگومحور برای تبادل تجربه میان پدران از دیگر پیشنهادهای این نشست بود.

نشست علمی «پدر–دختری» با استقبال گسترده مخاطبان روبه‌رو شد و مقرر شد در آینده نزدیک نشست‌های مشابهی با محوریت نقش‌های تربیتی پدر در مراحل مختلف رشد فرزند برگزار گردد، این سلسله نشست‌ها تلاشی است از سوی گروه مطالعات خانواده پژوهشکده باقرالعلوم(ع) برای بازگشت به فهم عمیق‌تر از نقش پدر در جامعه امروز و احیای هویت پدرانه در منظومه علم و دین.