حجت‌الاسلام رسول حسن‌زاده:
مقابله با معنویت سکولار نیازمند بازگشت به تبلیغ اصیل و نظام‌مند است
کارشناس فرق و ادیان در نشست «نقد معنویت های نوظهور» تأکید کرد: تبلیغ دینی باید بر اساس نظام فکری عمیق و گفتمان‌سازی پیوسته باشد تا در برابر نفوذ معنویت‌های سکولار و بسته‌های سطحی معنوی مقاوم بماند.
به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام رسول حسن‌زاده، کارشناس حوزه فرق و ادیان، در نشست نقد معنویت‌های نوظهور با موضوع ارائه بلاغ مبین؛ راهبرد مواجهه حوزه علمیه با معنویت‌گرایی جدید به تبیین ابعاد مختلف این پدیده پرداخت.
وی با بیان اینکه موضوع معنویت‌های نوظهور یکی از چالش‌های جدی سال‌های اخیر است، اظهار داشت: مواجهه با این جریان‌ها در حقیقت رویارویی با مهمانی ناخوانده و ناشناخته بود؛ جریانی که برای بسیاری از فرهنگ‌ها تازگی داشت، به‌ویژه برای فرهنگ دینی ما.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با اشاره به واکنش‌های نخستین جوامع به این پدیده، گفت: در غرب کلیسا به‌عنوان متولی دین، نسبت به ورود معنویت‌های جدید به‌ویژه بودیسم و هندوئیسم، واکنش‌های جدی نشان داد و جریان‌های ضدفرقه‌ای متعددی تأسیس شد، کتاب‌ها نوشته شد و کلاس‌ها و برنامه‌های گوناگونی برگزار گردید.
وی ادامه داد: بخشی از این مواجهه‌ها جنبه آسیب‌شناسانه داشته و جامعه‌شناسان و روان‌شناسان آثار اجتماعی این جریان‌ها را بررسی کردند. همچنین جریان‌های چپ و مارکسیستی نیز معنویت عصر جدید را محصول نظام سرمایه‌داری و فرهنگ مصرفی دانستند و آن را پروژه‌ای برای تجاری‌سازی معنویت معرفی کردند.
به گفته وی، بزرگ‌ترین بازار این نوع معنویت در فردی‌سازی و بسته‌بندی‌های شخصی بود؛ به‌گونه‌ای که هر فرد می‌توانست بسته معنوی مورد نیاز خود را طراحی و خریداری کند. همین موضوع سبب شد تا مکتب فرانکفورت و اندیشمندان چپ‌گرایی همچون برینکمن، پل هیلاس و ریچارد کینگ نقدهای جدی به این جریان وارد کنند.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده در ادامه با اشاره به نخستین مواجهه‌های داخلی، گفت: در کشور ما حوزه علمیه قم اولین نهادی بود که نسبت به این جریان‌ها حساسیت نشان داد. همانند کلیسا، واکنش حوزه بیشتر رنگ دینی و کلامی داشت و نقدها متوجه آموزه‌های افرادی چون اوشو، پائولو کوئیلو و کارلوس کاستاندا بود که انحرافات اعتقادی و شرک‌آلودی در آثارشان وجود داشت.
وی با بیان اینکه این نقدها ارزشمند اما ناکافی بود، افزود: حوزه علمیه با پشتوانه تاریخی خود در مباحث کلامی به میدان آمد، اما معنویت‌های نوظهور فقط در سطح اعتقادی خلاصه نمی‌شدند. این جریان‌ها در لایه‌های فرهنگی، اجتماعی و روانی نیز حضور داشتند و با رویکردی پراگماتیستی مدعی بودند می‌توانند اضطراب‌ها و مشکلات انسان مدرن را برطرف سازند.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده تأکید کرد: معنویت‌های جدید بیش از آنکه به‌عنوان نظامی فکری عمیق مطرح باشند، در قالب بسته‌های فرهنگی جذاب و کارکردی جلوه‌گر شدند. همین ویژگی سبب شد آسیب‌های آن دیرتر آشکار شود و نقد آنها دشوارتر گردد.
این کارشناس حوزه فرق و ادیان تصریح کرد: برای نقد جامع معنویت‌های نوظهور، صرف نگاه کلامی و اعتقادی کافی نیست، بلکه باید آنها را به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی، اجتماعی و روانی مورد مطالعه قرار داد؛ چراکه این جریان‌ها مدعی هستند می‌توانند حتی بزرگ‌ترین خلأ بشر امروز یعنی خلأ معنویت را پر کنند.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده در ادامه به بررسی ابعاد مغفول‌مانده این جریان در کشور پرداخت و گفت: دانشگاهیان و پژوهشگران نیز با ورود به این عرصه، اغلب از زاویه پارادایم انتقادی و چارچوب مکتب چپ به نقد معنویت‌های نوظهور پرداختند و آن را محصول مستقیم نظام سرمایه‌داری دانستند.
وی افزود: لایه‌ای مهم اما مغفول‌مانده در ایران، معرفی این جریان به‌عنوان استراتژی دشمن برای تغییر باورهای عمومی و ارائه بدیلی در برابر اتوریته انقلاب اسلامی و حاکمیت دینی است که متأسفانه کمتر بدان پرداخته شد.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده ادامه داد: برخی برای مواجهه با این جریان پیشنهاد دادند که همانند معنویت‌های نوپدید، ما نیز باید معنویت کاربردی طراحی کنیم و بسته‌ها و تکنیک‌هایی همچون یوگا یا مراقبه ارائه دهیم. حتی عده‌ای ضعف اصلی را در بسته‌بندی و تبلیغ دانستند و بر مهندسی معکوس و الگوبرداری از روش‌های رسانه‌ای بلاگرهای معنوی تأکید کردند.
وی در عین حال تأکید کرد: مشکل اصلی آن بود که بسیاری از این افراد، معنویت سکولار را به‌درستی نمی‌شناختند و ناخودآگاه در چارچوب همان جریان و استراتژی حرکت می‌کردند. به همین دلیل نیازمند شناخت دقیق و عمیق از ذات این پدیده هستیم.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با بیان اینکه فرمول معنویت‌گرایی جدید ذهن و ایمان انسان را ایزوله و منبع معنوی او را در نقطه‌ای محدود فریز می‌کند، اظهار داشت: در چنین شرایطی فرد به‌جای پرورش در سنت عمیق دینی، در چارچوبی کوچک و مهندسی‌شده گرفتار می‌شود.
وی هشدار داد: امروز با جریان گسترده‌ای از معنویت‌های نوظهور روبه‌رو هستیم؛ جریانی که با بهره‌گیری از ابزار رسانه و فضای مجازی، میلیون‌ها دنبال‌کننده جذب کرده و عرصه‌ای جدید از چالش‌های فکری و فرهنگی را برای جامعه ما رقم زده است.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده تأکید کرد: اگرچه این نیاز به معنویت در بین مردم قابل توجه است، اما رهبر معظم انقلاب در سال‌های اخیر دغدغه‌ای عمیق‌تر با عنوان بلاغ مبین داشته‌اند. ایشان در سخنرانی ۲۱ تیر ۱۴۰۲ و منشور صدساله حوزه علمیه، بر راهبردی متفاوت تأکید کرده‌اند و هشدار داده‌اند که غفلت در این عرصه می‌تواند منجر به استحاله فرهنگی شود؛ همان‌گونه که امام خمینی(ره) نیز بیان فرموده‌اند، اثر این غفلت سال‌ها باقی خواهد ماند.
وی یادآور شد که رهبر انقلاب میان تبلیغ حقیقی و تبلیغ پروپاگاندا تفاوت قائل شده‌اند و فرموده‌اند تبلیغ حوزوی باید از ریشه‌ای متفاوت و مبتنی بر نظام فکری و سنت حوزوی برخاسته باشد. به گفته ایشان، منشأ تبلیغ باید فکر، اندیشه، خردمندی، اخلاص و معنویت باشد. تبلیغ باید از یک منبع نورانی سرچشمه بگیرد و نه از هوای نفس یا انگیزه‌های ناسالم.
این کارشناس حوزه فرق و ادیان با اشاره به تجربه نماز باحال توضیح داد که نسخه‌پردازی‌های سطحی و کاربردی، اگرچه ممکن است توجه جوانان را جلب کند، در عمل به معنویت سکولار دامن می‌زند و بخشی از پازل دشمن می‌شود. رهبر انقلاب تأکید دارند که تبلیغ باید بر سه پایه اصلی اندیشه، مطالعه، تدبر و تامل عمیق؛اخلاص و نیت پاک؛ عشق و علاقه واقعی به مخاطب استوار باشد.
وی افزود: تبلیغات مسیحیت تبشیری و فرقه‌های معنوی که از ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال پیش با ظاهر خدمت و علاقه وارد کشورها شدند، در واقع مقدمه استعمار فراهم کردند. برخلاف این جریان‌ها، تبلیغ حوزوی باید از جنس بلاغ مبین باشد؛ تبلیغی مبتنی بر نظام فکری عمیق، سرچشمه معنوی و روح اخلاص.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با تأکید بر اهمیت راهبری حوزه در مواجهه با معنویت‌های نوظهور گفت: مصاف تمدنی ما امروز در عرصه معنویت شکل گرفته و رقیب، معنویت را به‌عنوان جایگزین اتوریته انقلاب اسلامی و حاکمیت دینی ترویج می‌کند. این جریان دیگر محدود به حلقه‌های نخبگانی نیست و وارد فرهنگ عامه شده است؛ بنابراین مواجهه صرفاً سلبی، امنیتی یا کلامی-علمی کافی نیست و نیازمند راهبرد تبلیغی ــ تبیینی سازمان‌یافته است.
وی خاطرنشان کرد: بلاغ مبین به معنای رساندن پیام الهی و حقیقت دینی به‌گونه‌ای است که جای شبهه‌ای باقی نگذارد و اذهان و قلوب مخاطبان را در بر گیرد. این نوع تبلیغ تنها زمانی مؤثر و ماندگار خواهد بود که سرچشمه‌اش اندیشه، خردمندی، اخلاص و معنویت باشد و نه انگیزه‌های ناسالم یا بی‌توجهی به حقیقت.
وی تصریح کرد: مواجهه صرفاً سلبی یا علمی با معنویت‌های نوظهور کفایت نمی‌کند و نباید برخورد با این جریان‌ها تنها به تعطیلی یا تقبیح محدود شود بلکه تبلیغ باید مخاطب را در لایه‌های عمیق فکری و معنوی هدف گیرد، نه صرفاً سطح عقل بدوی یا هیجان زودگذر.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با اشاره به طرح ایده مهندسی معکوس برای تقلید از بلاگرها و بسته‌های رسانه‌ای گفت: این روش به‌تنهایی کافی نیست، زیرا مشکل اصلی جریان معنویت نوظهور ریشه‌ای و ساختاری است و نه صرفاً ضعف در بسته‌بندی.
وی بر اهمیت فهم دقیق ماهیت این جریان‌ها تأکید کرد و افزود: این جریان‌ها صرفاً مجموعه‌ای از آموزه‌های معرفتی نیستند، بلکه استراتژی‌هایی برای شکل‌دهی به ذائقه‌ها و هویت‌های جمعی‌اند و بخشی از یک فرمول هدایت فرهنگی و سیاسی محسوب می‌شوند که ذهن، ایمان و فرهنگ مخاطب را ایزوله و کنترل می‌کند.
این کارشناس حوزه فرق و ادیان ادامه داد که بلاغ مبین باید جریان‌ساز باشد و توان ایجاد موج در جامعه را داشته باشد تا حوزه بتواند فضای معنوی را بازپس گیرد. رهبر انقلاب تأکید دارند که تبلیغ حوزوی نباید تابع فنون بازاریابی و پروپاگاندای غربی باشد، بلکه باید صادقانه، صمیمانه، امانتدارانه و مسئولانه باشد و مبتنی بر اندیشه، تدبر، مطالعه، اخلاص و علاقه واقعی به مخاطب باشد.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده بر مقاوم‌سازی معرفتی و هویتی جامعه تأکید کرد و گفت: مشکل ما ضعف در تقویت زیربنایی معارف دینی و معنوی است، نه صرفاً در مدل‌سازی سطحی یا بسته‌بندی رسانه‌ای.
وی افزود: تبلیغ حوزوی باید تفاوت خود را با تبلیغات تبشیری و فرقه‌ای نشان دهد و بر لایه‌های عمیق ذهن و دل مخاطب اثر بگذارد تا پیام در برابر آزمون زمان و حوادث مستحکم بماند.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با اشاره به تجربه برخی جریان‌های سطحی و سکولار اظهار کرد: برخی مبلغان حتی با نیت جذب جوان، به رویکردهای سطحی روی آوردند، اما رهبر معظم انقلاب بارها تأکید کرده‌اند که مسیر شهید مطهری را پیش بگیریم: فکر را بارور کنیم و نگذاریم فرو بریزد.
وی هشدار داد: اگر حوزه به این راهبرد بلاغ مبین پایبند نباشد، نه‌تنها جلوی نفوذ معارض معنوی گرفته نمی‌شود، بلکه ممکن است خود به جزئی از پازل جریان‌های نوظهور بدل شود و بنیان‌های فکری جامعه آسیب ببیند.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده تصریح کرد که اتکای صرف به احساسات و ایجاد حال خوب نسبت به خدا، بدون اصلاح بنیان‌های فکری، نتیجه‌بخش نخواهد بود چرا که اصلاح عمیق‌ترین لایه‌های ذهن انسان، تنها راه مقابله با این جریان‌هاست و افزود: خدای معرفی‌شده در معنویت‌های نوظهور، خدایی مکانیکی یا گایا است که هیچ پشتوانه معرفتی و وجودی خدای حقیقی را ندارد.
وی با اشاره به گسترش فروشگاه‌های معنویت کاذب و پدیده پرسه‌زنی معنوی در جامعه امروز گفت: انسان معاصر در عصر تکثر، به تعبیر پیتر برگر، بی‌خانمان شده و به دنبال پناهگاهی محکم می‌گردد؛ اما خانه‌های سست معنویت‌های کاذب نمی‌توانند این نیاز را برطرف کنند.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده بر ضرورت تبلیغ عقلانی و مبتنی بر فکر تأکید کرد و افزود: رهبر معظم انقلاب تصریح دارند تبلیغ باید مبتنی بر پرورش فکر و عقلانیت باشد؛ تبلیغی مهاجم و فعال، نه تدافعی و منفعل، تا جامعه به جامعه‌ای متفکر تبدیل شود.
وی با اشاره به بیانات رهبر انقلاب در دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری در سال ۱۳۹۴ خاطرنشان کرد: انقلاب اسلامی یک منظومه فکری دارد که طراوت و تازگی خود را حفظ کرده است و ملت ایران، جوانان، علما و روشنفکران حول این منظومه حرکت می‌کنند.
این کارشناس حوزه فرق و ادیان به اهمیت ایجاد روح جمعی مؤمن در جامعه اشاره کرد و گفت: شهید مطهری از حضرت امام خمینی نقل می‌کند که بزرگ‌ترین هدیه رهبر به ملت، ایجاد روح جمعی مؤمن است؛ روحی که ملت را زیر بار دشمن و استبداد نمی‌برد و به خودباوری می‌رساند.
وی افزود که رهبر انقلاب بر حرکت جامعه به سمت جامعه‌ای متفکر تأکید دارند و مسیر این حرکت را شامل رشد اندیشه، توسعه علم، پیشرفت در عرصه‌های زندگی و نهایتاً عرصه معنویت دانستند. بنابراین نخستین وظیفه ما پرورش و تقویت فکر در جامعه است و این مسئولیت بر عهده حوزه‌های علمیه قرار دارد.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با اشاره به ضرورت جریان‌سازی و گفتمان‌سازی تبلیغ حوزوی گفت: تبلیغ باید جریان‌ساز و گفتمان‌ساز باشد و فضا ایجاد کند؛ گفتمان یعنی مفهومی، معرفتی یا اندیشه‌ای به‌گونه‌ای همه‌گیر شود که دغدغه عمومی جامعه گردد.
وی بر ضرورت استمرار تبلیغ نیز تأکید کرد و افزود: اگر دمیدن در این چرخه قطع شود، جریان متوقف می‌گردد. تبلیغ باید همواره و بی‌وقفه ادامه داشته باشد تا اندیشه دینی و معرفت دینی در مخاطب رشد کند و به عمل منجر شود.
این کارشناس حوزه فرق و ادیان با تشریح نقش تبلیغ در پاک‌سازی فضای تربیتی جامعه گفت: تبلیغ مانند تصفیه هوا عمل می‌کند؛ وقتی محیط سالم شد، جامعه در برابر آلودگی‌ها و سموم مقاوم می‌شود و نیازی به نگرانی نخواهد بود.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با اشاره به معنویت سکولار و جریان‌های بدلی افزود: علت جولان معنویت‌های سکولار، خلأ تبلیغ درست و جریان‌سازی ناکافی است. رهبر انقلاب چرخه‌ای را برای کانون‌ها تبیین کرده‌اند: ابتدا مسائل جامعه دریافت شود، سپس مبلغ مسلح و توانمند شود و به صحنه فرستاده شود. متأسفانه تاکنون این چرخه به‌طور کامل شکل نگرفته است.
وی به چرایی کم‌درکی برخی طلاب از مسئله معنویت اشاره کرد و گفت: امروز برخی تبلیغ را به سطحی‌ترین شکل ممکن فهمیده‌اند و صرفاً به کارکردهای جزئی دین مانند آرامش یا رفاه توجه می‌کنند؛ در حالی که تبلیغ اصیل باید بر اساس یک نظام فکری استوار باشد.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با اشاره به رشد معنویت سکولار در موج‌های مختلف، از فرقه‌های سری و جادویی تا جریان‌های سبک زندگی و یوگا، افزود: دشمن سرمایه‌گذاری اصلی خود را روی خودِ معنویت گذاشته است تا در دل جامعه نفوذ کند. تنها راه برون‌رفت از این چالش، بازگشت به تبلیغ اصیل، گفتمان‌سازی پیوسته و ایجاد یک منظومه منسجم در حوزه است.
این کارشناس حوزه فرق و ادیان درباره تحریف معنویت شیعی نیز گفت: نمونه‌هایی از این تحریف در آثار برخی افراد، مانند امیر معزی، دیده می‌شود که با نگاه باطن‌گرا و گزینشی، معنویت شیعی را به نسخه‌ای سکولار و تأویلی تبدیل می‌کنند. این همان چیزی است که چارلز تیلور آن را سکولار موج سوم می‌نامد.
وی با انتقاد از برخی رویکردهای تبلیغی در حوزه امروز که عقلانیت دینی را کنار گذاشته و به سمت انسان رسانه و تربیت بلاگر معنوی سوق داده شده است، افزود: جذب فالوور شاخص، معیار درستی برای تبلیغ دینی نیست. تبلیغ باید وارد لایه‌های فکری و عمق دل‌ها شود.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با اشاره به الگویی روشن در شهید مطهری گفت: ابتدا باید فکرها و اندیشه‌ها اصلاح شوند تا سپس این اندیشه به جان‌ها و دل‌ها راه یابد. تبلیغ اصیل دشمن خواهد داشت و صرفاً آرامش‌بخشی و جذب مخاطب نیست، بلکه مواجهه مستقیم با ظلم و ظلمات است.
وی به بیانات رهبر انقلاب در تفسیر آیه ی سوره فتح اشاره کرد و افزود: ویژگی یاران پیامبر رشدی تنومند و قدرتمند است که حتی دشمنان را به خشم می‌آورد. تبلیغ دینی نیز باید چنین باشد؛ تنومند، قدرتمند و جریان‌ساز.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده تصریح کرد که مصاف تمدنی با غرب عمدتاً در حوزه معنویت است و مواجهه‌ای فکری و اندیشه‌ای است: رهبر انقلاب در راهبردهای هفت‌گانه، بر هدایت معنوی و نورانی کردن دل‌ها تأکید کرده‌اند که هنوز به‌طور کامل محقق نشده است.
وی در پایان با اشاره به ضرورت ساماندهی جریان‌های پراکنده تبلیغی گفت: حوزه علمیه باید پیشران مواجهه با معنویت سکولار باشد. پایگاه فکری این حرکت حوزه و معاونت تبلیغ است و جریان‌های پراکنده امروز ناخواسته پازل دشمن را تکمیل می‌کنند. باید این جریان‌ها در یک کانون واحد با مدل اجتهادی و نظام اندیشه‌ای درست سامان یابند.
ارسال نظرات