کارآمدی رهبری در نظام سیاسی اسلامی؛ مبانی، مؤلفه‌ها و تفاوت با نظام‌های غیر دینی

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا،  حجت‌الاسلام محمدجواد نوروزی، عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی مؤسسه امام خمینی (ره) در دومین نشست علمی هفتمین همایش کتاب سال حکومت اسلامی با موضوع «رهبری و مدیریت در نظام سیاسی» که در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) برگزار شد، به تبیین مبانی کارآمدی رهبری در نظام حکمرانی اسلامی پرداخت.

وی در سخنان خود تأکید کرد: کارآمدی رهبری در ساختار سیاسی اسلام نه تنها مبتنی بر آموزه‌های دینی و سنت‌های الهی است بلکه با بهره‌مندی از ترکیب هوشمندانه و هماهنگ مؤلفه‌های اساسی مانند ایدئولوژی، مردم و ساختارها، می‌تواند زمینه‌ساز حکمرانی پایدار و موفق باشد.

حجت‌الاسلام نوروزی بحث خود را حول این پرسش بنیادی شکل داد که «مبنای کارآمدی ولی‌فقیه در نظام سیاسی اسلامی چیست؟» و با اشاره به گستردگی و پیچیدگی نظام سیاسی اسلامی، این نظام را قابل بررسی از زوایای مختلفی دانست؛ از جمله منظر قرآن کریم، سنت‌های الهی، ابعاد مختلف سیاسی و نگاه متفکران دینی.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) اظهار داشت: کارآمدی رهبری در نظام سیاسی، موضوعی است که بیش از هر چیز بر پایه بیانات رهبر معظم انقلاب استوار است و فهم دقیق آن، مستلزم توجه به ترکیب عوامل و مؤلفه‌های مختلف در ساختار حکمرانی اسلامی است.

سه محور اصلی بررسی کارآمدی رهبری

حجت الاسلام نوروزی در توضیح مسئله، سه محور فرعی را به عنوان چارچوب تحلیل خود معرفی کرد: نسبت کارآمدی حاکم با سنت‌های الهی؛ مبنای کارآمدی حاکم اسلامی در چارچوب نظام سیاسی اسلام و مبنای کارآمدی حاکم غیر دینی در نظام‌های طاغوتی.

وی خاطرنشان کرد: در هر دو نوع نظام، کارآمدی ممکن است ظهور یابد، اما در نظام‌های غیر دینی این کارآمدی معمولاً ناپایدار و زودگذر است و به‌خاطر فقدان پشتوانه الهی و معنوی، دوام لازم را ندارد.

حجت‌الاسلام نوروزی با بیان اینکه نظام سیاسی اسلامی بر اساس مختصاتی خاص شکل گرفته است، افزود: اگر رهبری را در جایگاه ایده‌آل خود تصور کنیم، رهبری برخوردار از عصمت، دانش بی‌پایان و نهایت کفایت، قطعاً چنین رهبری قادر خواهد بود نظامی کارآمد بنا کند.

وی تأکید کرد: هر گونه نشانه ظاهری از ناکارآمدی، ناشی از اختلال یا کاستی در دیگر عناصر و متغیرهای دخیل در نظام است و این مسائل نباید به اصل کارآمدی رهبری خدشه وارد کند.

چهار مؤلفه در تحلیل کارآمدی نظام سیاسی اسلامی

حجت‌الاسلام نوروزی، تحلیل کارآمدی نظام سیاسی اسلامی را بر پایه چهار مؤلفه اصلی استوار دانست:

ایده مشروعیت یا نظریه حکمرانی؛ مردم و افراد جامعه، به عنوان علت فاعلی مدیریت؛ ساختارها (رسمی و غیررسمی) و محیط داخلی و بین‌المللی.

وی افزود: در این میان، عنصر رهبری نقش بنیادین دارد و با ترکیب و هماهنگ‌سازی این مؤلفه‌هاست که کارآمدی محقق می‌شود.

حجت الاسلام نوروزی کارآمدی را یک حقیقت ثابت و ایستا ندانست و بیان کرد: رهبری باید در هر موقعیت و مسئله‌ای، ترکیبی ویژه از ایدئولوژی، مردم، ساختار و محیط را در نظر گرفته و بهترین تصمیم را اتخاذ کند. وی، اظهار داشت: کارآمدی به اقتضائات زمان، موضوع و شرایط محیطی وابسته است و ماهیتی پویا دارد.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) بر نقش محوری مردم در کارآمدی نظام تأکید کرد و گفت: بدون حضور فعال و همراهی مردم، هیچ نظام سیاسی نمی‌تواند به کارآمدی واقعی دست یابد.

وی افزود: رهبر معظم انقلاب در بیانات خود بارها به «ظرفیت بی‌نظیر مردم» و «هماهنگی اجزای نظام» اشاره کرده‌اند و این مؤلفه‌ها باید همزمان و هم‌راستا با رهبری دیده شوند.

کارآمدی پایدار در نظام دینی و ناپایدار در نظام‌های غیر دینی

یکی از نکات مهم که نوروزی به آن پرداخت، تفکیک میان کارآمدی پایدار در نظام دینی و کارآمدی ناپایدار در نظام‌های غیر دینی است.

وی توضیح داد: نظام‌های غیر دینی ممکن است در کوتاه‌مدت از کارآمدی نسبی برخوردار باشند، اما به دلیل نداشتن پایه‌های الهی و تکوینی این کارآمدی دوام نمی‌آورد و اغلب با بحران‌ها و فروپاشی مواجه می‌شود. در مقابل، کارآمدی نظام‌های دینی بر اساس اصول و سنت‌های الهی استوار است و می‌تواند به شکلی مستمر و پایدار باقی بماند.

وی فرمول کارآمدی در نظام اسلامی را ضرب رهبری در ایدئولوژی، ضرب در مردم و ضرب در ساختار معرفی کرد و افزود: رهبر دینی با ترکیب هماهنگ این سه عنصر در مسیر اهداف نظام حرکت می‌کند.

به باور وی، رهبران غیر دینی مردم را ابزاری می‌بینند و نگاه آنها به قدرت بر اساس مادیات و زور است که در نهایت به ناکارآمدی ناپایدار منجر می‌شود.

نقد دموکراسی معاصر و تأکید بر حکمرانی دینی

حجت‌الاسلام نوروزی با استناد به مطالعات و مقالات متعدد خود و دیگر اندیشمندان غربی، با نقد شکل غالب دموکراسی در جهان معاصر گفت: دموکراسی واقعی وجود خارجی ندارد و بیشتر یک نمایش استبدادی است.

وی افزود: نظام دینی برخلاف این ساختارها، بر پایه اصول الهی و ارزش‌های انسانی، حکمرانی را شکل می‌دهد و می‌تواند به الگویی کارآمد و پایدار تبدیل شود.

حجت الاسلام نوروزی به تجربه چهار دهه جمهوری اسلامی اشاره کرد و گفت: این نظام در مواجهه با ده‌ها بحران داخلی و خارجی، توانسته است با بهره‌گیری از مؤلفه‌های رهبری، مردم و ساختارها، از تلاطم‌ها عبور کند و استحکام خود را حفظ نماید.

وی افزود: تحلیلگران داخلی و حتی برخی مراکز پژوهشی خارجی که اهدافی غیر بی‌طرفانه دارند نیز ناگزیر از اعتراف به این کارآمدی هستند.

وی شاخص‌هایی چون قدرت تحلیل راهبردی، استقلال عمل، مدیریت بحران‌های پیچیده، مشروعیت اجتماعی، نفوذ مردمی و نقش‌آفرینی منطقه‌ای را از مهم‌ترین مؤلفه‌های کارآمدی نظام اسلامی برشمرد.

حجت الاسلام نوروزی تصریح کرد: این کارآمدی حاصل حکمت، عدالت، دانش و فرزانگی رهبری دینی است و در صورت فقدان هر یک از این ویژگی‌ها، امکان بروز ناکارآمدی وجود خواهد داشت.

حجت‌الاسلام نوروزی افزود: ولی فقیه در نظام سیاسی اسلامی همواره چند گام جلوتر از رهبران مادی‌محور حرکت می‌کند و با نگاه راهبردی و آینده‌نگر، تلاش می‌کند آرمان‌ها و اهداف دینی را در دنیای مادی به پیش ببرد.

وی این توانایی را حاصل مطالعه عمیق در حوزه‌های انسان‌شناسی، هستی‌شناسی، علوم انسانی و شناخت نظام تکوین دانست.

نقش بی‌بدیل رهبری در مدیریت بحران‌ها و ثبات سیاسی

وی تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران در دوران جنگ تحمیلی و سایر بحران‌های چندلایه توانسته با مدیریت راهبردی رهبری، معادلات را به نفع خود تغییر دهد و ثبات سیاسی را پس از انقلاب حفظ نماید.

حجت الاسلام نوروزی تاکید کرد: نمونه‌ای شاخص از کارآمدی نظام سیاسی اسلامی است که کمتر در سایر نظام‌ها دیده می‌شود.

حجت‌الاسلام نوروزی در پایان با تأکید بر تفاوت بنیادین کارآمدی در نظام‌های الهی و غیرالهی گفت: کارآمدی در نظام دینی منطبق با ناموس خلقت و نظام تکوین است و می‌تواند به صورت پایدار ادامه یابد، اما کارآمدی در نظام‌های غیر دینی هرچند ممکن است در کوتاه‌مدت به پیشرفت‌هایی منجر شود، اما از استمرار و پایداری لازم برخوردار نیست.

وی ابراز امیدواری کرد که این بحث‌ها بتواند راهگشای پژوهشگران و فعالان عرصه حکمرانی اسلامی باشد و به تبیین دقیق‌تر مبانی کارآمدی رهبری در جمهوری اسلامی کمک کند.