عقل، هدایتگر انسان در مسیر درست زندگی

به گزارش خبرگزاری رسا در مازندران، حجت‌الاسلام محمدهادی جوادی گیلانی از اساتید حوزه در گفت‌وگویی در ساری، با اشاره به درس‌های تربیتی و اخلاقی نهج‌البلاغه، به شرح مختصری از کلام امیرالمؤمنین علی(ع) در حکمت ۳۸ پرداخت و اظهار داشت: حضرت در این حکمت، چهار ویژگی ارزشمند و چهار همنشین خطرناک را به فرزندشان امام حسن (ع) معرفی می‌کنند تا با رعایت این دستورها، هم در دنیا و هم در آخرت، از ضرر و زیان در امان بمانند.

استاد حوزه علمیه خاطرنشان کرد: امیرالمؤمنین علی(ع) به فرزندشان می‌فرماید: «ای فرزندم! چهار چیز را از من به خاطر بسپار و با رعایت چهار چیز دیگر، هیچ عملی به تو زیان نمی‌رساند، بی‌نیازکننده‌ترین بی‌نیازی، عقل است و بزرگ‌ترین فقر، حماقت؛ و وحشت‌ناک‌ترین وحشت، خودپسندی است و بزرگ‌ترین شرافت، خوش‌اخلاقی. ای پسرم! از دوستی با احمق بپرهیز، زیرا او می‌خواهد به تو سود برساند اما زیان می‌زند و از دوستی با بخیل دوری کن چرا که او در زمانی که بیشترین نیاز را به او داری از تو دور می‌شود و از دوستی با فاجر بگریز، زیرا او تو را به چیز ناچیزی می‌فروشد و از دوستی با دروغگو حذر کن، زیرا او مانند سراب است، دور را نزدیک و نزدیک را دور نشان می‌دهد.»

وی تصریح کرد: امام (ع) در این سخن، هم نفع دنیا و هم نفع آخرت را مد نظر قرار داده‌اند. ضرر و زیان اخروی، به مراتب سنگین‌تر از زیان دنیوی است، زیرا آخرت از دنیا والاتر و پیامدهایش پایدارتر است. ایشان در جای دیگری از نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «آنچه از دنیا می‌شنوید، شنیده‌تان از دیده‌تان بزرگ‌تر است» و در مقابل، «آنچه از آخرت می‌شنوید، دیده‌تان از شنیده‌تان فراتر است.» این نشان می‌دهد که لذت‌های دنیوی اغلب کمتر از آنچه تصور می‌شود هستند، اما نعمت‌های اخروی فراتر از هر توصیفی خواهند بود.

حجت‌الاسلام جوادی گیلانی با تأکید بر اهمیت «عقل» به عنوان بزرگ‌ترین دارایی بیان کرد: امام (ع) می‌فرمایند: «إِنَّ أَغْنَی الْغِنَی الْعَقْلُ». کدام مکتبی چنین با پیروانش سخن می‌گوید؟ کلام امام (ع) با فطرت انسان هماهنگ است. انسان می‌تواند انبارهای طلا داشته باشد، اما اگر عقل نداشته باشد، این ثروت سودی به حال او ندارد. عقل است که انسان را در مسیر درست زندگی هدایت می‌کند. منظور از عقل نیز صرفاً سواد آکادمیک نیست؛ علم حقیقی نوری است که خداوند در قلب بندگانش می‌افکند. بسیاری ممکن است مدارک دانشگاهی بالایی داشته باشند، اما از عقل سلیم و خرد عملی بی‌بهره باشند.

وی در تشریح «حماقت» به عنوان بزرگ‌ترین فقر افزود: امام (ع) می‌فرمایند: «أَکْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ». همنشینی با فرد احمق حتی برای انسان عاقل نیز خطرناک است و به تدریج ممکن است تأثیرات منفی بر او بگذارد. نمونه‌ای بارز از حماقت مخرب، گروه «خوارج» در زمان امام علی (ع) بودند. آنان افرادی عابد و شب‌زنده‌دار بودند، اما به دلیل حماقت، دست به اعمال وحشیانه‌ای مانند کشتن عبدالله بن خباب و همسر باردارش زدند. این نشان می‌دهد وقتی حماقت در دین یا حکومت راه یابد، فساد بزرگی به بار می‌آورد.

استاد حوزه به ویژگی سوم یعنی «عُجب» (خودپسندی) پرداخت و ابراز کرد: امام (ع) می‌فرمایند: «وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ». کسی که دچار عجب شود، خود را برتر از دیگران می‌بیند و این احساس برتری او را در دنیا و آخرت تنها می‌کند. در مقابل، تواضع موجب جلب محبت مردم می‌شود، عجب مانند آلودگی است که اگر در جان انسان نفوذ کند، به سختی پاک می‌شود و حتی می‌تواند تا قبر و برزخ همراه انسان باشد.

حجت‌الاسلام جوادی گیلانی، «حسن خلق» را به عنوان بزرگ‌ترین شرافت برشمرد و تصریح کرد: امام (ع) می‌فرمایند: «وَ أَکْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ». ارزش واقعی انسان به دارایی یا نسبش نیست، بلکه به اخلاق نیکو است، فردی که ثروت دارد اما بداخلاق است، نزد مردم خوار شمرده می‌شود و کسی که فقیر است اما خوش‌اخلاق است، از عزت و احترام برخوردار می‌گردد.

وی به چهار همنشین مضر اشاره کرد و گفت: امام (ع) به شدت از رفاقت با چهار گروه بر حذر می‌دارند.

نخست «احمق» که حتی اگر قصد خیرخواهی داشته باشد، ناخواسته ضرر می‌زند. احمق ممکن است در ظاهر فردی تحصیل‌کرده باشد، اما در تشخیص حقائق ناتوان است. نمونه‌های تاریخی و معاصر نشان می‌دهند که حماقت در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی چه فجایع بزرگی آفریده است.

دوم «بخیل» که در سخت‌ترین لحظات نیاز، دست نیازمند را رها می‌کند.

سوم «فاجر» که انسان را به قیمت ناچیزی می‌فروشد؛ همان‌گونه که یک معتاد ممکن است همه چیز خود را برای مقداری مواد مخدر بفروشد.

چهارم «کذّاب» که دروغگویی به خلق ثانویه او تبدیل شده است. کذاب مانند سراب، واقعیت‌ها را وارونه نشان می‌دهد و اعتماد را از بین می‌برد.

حجت‌الاسلام جوادی گیلانی تأکید کرد: این توصیه‌های امام علی (ع) تنها برای پرهیز از دیگران نیست، بلکه هشداری است برای اینکه خودمان نیز مراقب باشیم دچار این صفات رذیله نشویم. انسان تا آخرین لحظات عمر ظرفیت تغییر و اصلاح دارد. خداوند را شاکریم که با تمسک به کلام اهل‌بیت (ع)، راه سعادت دنیا و آخرت را به ما نشان داده‌اند.