راهبرد تحول اخلاقی چیست؟

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی راهبرد تحول اخلاقی از سلسله نشست های علمی، به همت مدیریت جنبش نرم افزاری مرکز همکاری های علمی و پژوهشی برگزار شد.

در این نشست حجت الاسلام محمد عالم زاده نوری ، نظریه پرداز، گفت: دانش اخلاق متکفل بیان ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها و خوب‌ها و بدها است. اخلاق، رفتار و صفات اختیاری انسان را ارزش‌گذاری می‌کند و نظام شایسته و ناشایست را معین می‌سازد. تربیت اخلاقی نیز فرایند درونی شدن ارزش‏های اخلاقی و شکل‏گیری پایدار شخصیت انسان بر اساس ویژگی‏های انسان کامل اخلاقی را برعهده دارد.

این محقق حوزوی ادامه داد: تربیت انسان نیازمند تمرکز ذهنی و روانی است. بدون این تمرکز امکان تحول شخصیت وجود ندارد و اراده‌ای شکل نمی‌گیرد، بنابراین اگر بخواهیم کسی را تحول بخشیم نباید یک فهرست بلندبالا از خوبی‌ها و بدی‌ها پیش روی او قرار دهیم و ذهن او را به همه آن فضایل و رذائل معطوف سازیم. بلکه باید همّ و غمّ او را روی یک موضوع تمرکز بدهیم.

این محقق حوزه و دانشگاه بیان داشت: اگر ابعاد تحول را گسترش دهیم، و تحول را از حیطه افراد به دایره جوامع بکشانیم اصلاح اجتماعی و جامعه‌سازی نام می‌گیرد.این تمرکز و تأکید مستمر برای تحول انسان‌ها در سطح جامعه نیز ضروری است. اگر نهادهای فرهنگ‌ساز و رسانه‌های مؤثر، هر یک آهنگی بنوازند و به سویی دعوت کنند، مخاطب، دانسته‌های فراوانی خواهد افزود، اما تحول عملی پایداری در شخصیت خود نخواهد دید.

سیاست ما برای رسیدن به هدف عالی تربیتی چیست؟

وی گفت: هدف عالی تربیت در این بحث، مفروغ عنه تلقی شده و بحثی را برنمی‌انگیزد. مثلا مقام خلیفه‌اللهی یا قرب به خدا را غایت سلوک اخلاقی می‌دانیم. پس از گذر از این پیش فرض، اکنون سوال این است که برای رسیدن به این غایت چه نقطه‌ای را باید هدف میانی و کانون توجهات خود قرار دهیم؟ سیاست و تدبیر ما برای حرکت به سوی آن هدف چگونه است؟ این سوال در تلاش برای تربیت خود، تربیت خانواده و تربیت دیگران مطرح می‌شود و پاسخ بدان برای جریان‌سازی‌های فرهنگی و حرکت‌های اصلاحی اجتماعی نیز ضروری است.

حجت الاسلام عالم زاده بیان افزود: واقعیت آن است که این پرسش به این صورت شاید برای اولین بار است که عرضه می‌شود، بنابراین نمی‌توان پاسخ صریح آن را در اندیشه صاحب‌نظران جست و جو کرد. اما با استفاده از برخی قرائن می توان نظر آنان را در این باره جویا شد و موضوعی را به آنان نسبت داد.

وی بیان داشت: در پاسخ به این سوال و بر اساس این که محور فعالیت‌های تربیتی چه موضوعی باشد رویکردهای تربیتی مختلفی پدید آمده است. زیرا مربیان بزرگ با درک درست این اصل، بنای تمرکز تبلیغی و عملیات روانی خود را روی مهم‌ترین موضوع از نظر خود نهاده‌اند.

این محقق علم اخلاق گفت: برخی، از میان حوزه‌های اخلاق، بر اخلاق بندگی پای فشرده و اخلاق ارتباط با خدا را کانون تربیت انسان برشمرده‌اند. برخی راهبرد تحول خود را تربیت اجتماعی نهاده و اخلاق اجتماعی را بر اخلاق بندگی و اخلاق فردی ترجیح داده‌اند، و کسانی نیز اخلاق فردی را پایه گرفته و عملیات تربیت را از خوب و بد فردی آغاز کرده‌اند.

وی گفت: در اینجا می توانیم به رویکردهای مبتنی بر اخلاق اجتماعی و رویکردهای مبتنی بر اخلاق فردی اشاره کنیم که هرکدام مباحث فراوانی را به خود اختصاص داده است.

این نظریه پرداز با بیان این که این رویکرد‌ها عمدتا خود را مستظهر به منابع دینی می‌دانند و از آیات و روایات برای اثبات خود قرینه و شاهد می‌آورند افزود:  ظاهرا استناد این رویکردها به قرآن و حدیث است و اگر هریک به تنهایی ملاحظه شوند ـدشوار نیست. مشکل اساسی هنگامی بروز می‌کند که بخواهیم ادله این رویکردها را در کنار هم و بر سر یک سفره بنشانیم و با هم جمع کنیم.

چگونه در روایت چند عمل به عنوان بهترین عمل معرفی شده است؟

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: مشابه این مشکل را در استعمال صیغه اَفعَل تفضیل در روایات اخلاقی می‌بینیم. این مفهوم برای مرتبه‌بندی اوصاف اخلاقی نقش کلیدی دارد. اگر بخواهیم دیدگاه اسلامی را در باره نقطه محوری فعالیت‌های تربیتی بازیابیم و سیاست کلان عملیات تحول انسان را در منابع دینی دنبال کنیم احتمالا بی‌درنگ به سراغ «ترین‌ها» خواهیم رفت. این صیغه‌های تفضیل بهترین کاندیداهای پاسخ به این دغدغه خواهند بود، زیرا تنها دارای یک مصداق تلقی می‌شوند و ظهور اولیه آنها انحصار برتری برای یک مورد نسبت به سایر موارد است. اما شگفتی و چالش، زمانی است که برخلاف انتظار اولیه مصادیق مختلف و متنوعی برای آن در لسان روایات می‌یابیم که جواب های گوناگونی داده شده است.

وی تاکید کرد: در سیاستگذاری عام، فرایند تربیت و کشف کانونِ تمرکزِ آن، رویکردهای متفاوت و متعددی دارد. اختلاف این رویکردها، از سوی منابع دینی نیز به رسمیت شناخته شده و قابل تأیید است.

نیازمند طرحی کامل برای تحول اخلاقی هستیم

حجت الاسلام عالم زاده اظهار داشت: انباشت این نکات و توجهات ما را در طراحی مدل کامل نهایی بسیار یاری خواهد کرد. یعنی اگر ما در مقابل این پرسش تنها با یک گزینه مواجه بودیم و یک پاسخ می‌شنیدیم از نکات فراوانی محروم می‌ماندیم و درک کاملی از فضای تربیت به دست نمی‌آوردیم و احتمالا در ارائه یک طرح جامع جایگزین ناکام بودیم. اما اکنون زوایای مختلف موضوع برایمان آشکار گشته و ذهن بسته ما در مواجهه با انواع احتمالات قدرت جولان بیشتری یافته است

وی اظهار داشت: چند احتمال در جمع میان این گزینه‌ها ترسیم می شود که می توان به انکار اصل ضرورت تمرکز،تنوع راهبرد به تنوع روحیات متربی، تنوع راهبرد بر حسب اصناف شخصیتی،راهبرد منازلیِ مرحله به مرحله و راهبرد تکثرگرای پازلی اشاره کرد.

حجت الاسلام عالم زاده با بررسی طرح های گوناگون گفت: باید طرحی ارائه شود که در آن همه ارزش‌های انسانی به صورتی سازمان یافته و منسجم وجود داشته و ترتیب به دست آوردن آنها نیز معلوم باشد. ارائه چنین طرحی بسیار دشوار است. اما خطوط کلی آن را می‌توان در چند قدم تعیین کرد. در این نوشته قدم‌های اولیه این روند ترسیم شده است.

وی گفت: برترین ارزش، در دستگاه ارزشی اسلام، ایمان به خدا است. برتری ایمان نسبت به سایر ارزش‌ها نه برتری نسبی که برتری رتبی است و نظر ما این است که اولین گام ایمان و عمل صالح است.

حجت الاسلام عالم زاده در پایان  بحث خود گفت:ایمان و عمل صالح، پر پسامد ترین واژگان در ادبیات دینی است که طرح تحول اخلاقی بدون توجه به آن امکان پذیر نیست.

تعاریف در یک نظریه باید به خوبی روشن باشد

حجت الاسلام عبد الهادی مسعودی، استاد دانشگاه علوم حدیث که با عنوان ناقد در جلسه حضور پیدا کرده بود، بیان داشت: مطالب حجت الاسلام عالم زاده بسیار خوب و روشمند بود و تلفیقی از علم اخلاق و حدیث بود که به شایستگی ارائه شد.

وی ادامه داد: اینکه عمل صالح و ایمان در شخص تقویت شود برگشت به نقطه اول بحث است و به نظرم دارای اشکال است.

وی توضیح داد: مدعا این است که «مومن صالح» یک فرد اخلاقی است در حالی که در روایات بیان شده چه بسا افرادی که اخلاق دارند و ایمان ندارند و به عکس، بعلاوه بر اینکه این مساله به وضوح در جامعه قابل مشاهده است.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: وهابیت از نظر تصلب در مبانی دینی دارای ایمان بالایی است اما «معتقدبه» درستی ندارند و طبق همین بیان است که شهید مطهری می گوید افراد مذهبی که عاطفه و احساسات را کنار می گذارند به مراتب از دیگر افراد خطرناک تر هستند.

وی بیان داشت: نظریه پرداز، بحث را بر عبودیت متمرکز نمود که باید عبودیت را تعریف می کرد که منظور عبودیت الله، هوا و هوس و چند خدایی است یا عبودیت خدای یگانه که بدون شک عدم تعریف این واژه می تواند خطرناک باشد.

این استاد حوزه علمیه قم بیان داشت: اگر منظور شما عبودیت الله باشد، این همان سخن علامه طباطبایی است که توحید نقطه اصلی همه فضایل اخلاقی در اسلام است و سخن جدیدی نیست.

وی بیان داشت: در بحث افعل تفضیل، راهکاهای ارائه شده حجت الاسلام عالم زاده نیکو بود ولی جا دارد که به دیدگاه قصر یا حذف اضافی نیز اشاره می شد.

محقق حوزه علمیه قم، بیان داشت: طبق بیانی که در کتاب روضه المتقین آمده افعل التفضیل همچون اعبد الناس، افقه الناس در مقابل کسی که این شرایط را دارد صحیح است اما در مقابل فرد دیگر با شرایط متفاوت افضل بودن متغییر می گردد.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: امام خمینی (ره) در مقدمه کتاب جنود عقل و جهل، مواجهه با مکاتب اخلاقی را نادرست می دانند و قائلند آنچه در روایات آمده است چون ما در زمان معصوم(ع) نیستیم و مربی نداریم با سردرگمی مواجه است.

وی ادامه داد: امام خمینی(ره) می گویند ما نباید نسخه بپیچیم بلکه باید درمان کنیم و با توجه به هر فرد و با توجه به مشکلات و شرایط خاص او، ارائه راهکار کنیم.

تربیت اخلاقی با تربیت دینی تفاوت دارد

حجت الاسلام آذربایجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دیگر ناقد این جلسه بود که گفت: طرح راهبرد اخلاقی بحثی در چارچوب علوم تربیتی و اخلاقی و حدیثی است که نظریه پرداز بازخوانی خوبی از تراث داشته است.

وی ادامه داد: برای تبدیل این طرح به نظریه نیاز به شبکه مفهومی گسترده ای داریم که قابلیت تعیین داشته باشد.

حجت الاسلام آذربایجانی در ادامه، به بیان راهکارهای نظری و عملی از علم روان شناسی که در نظریه تربیتی راهکار تحول اخلاقی است اشاره کرد و گفت: در بحث شخصیت در علم روان شناسی، نظریه صفات، مطرح است که یک فرد را باتوجه به صفات او تعریف کنیم.

وی بیان داشت: نظریه پردازان گفته اند در تحلیل عوامل، همبستگی عوامل در نظر گرفته می شود و بین عوامل درجه بندی می گردد که طبق نظریه یونگ و آیزنگ نظریه درون نگری و برون نگری در درجه سوم قرار می گیرد که خود دارای صفات گوناگونی است.

حجت الاسلام آذربایجانی بیان داشت: صفات با یکدیگر هم وزن نیستند و باید بین صفات اخلاقی، عوامل را درجه بندی کنند.

وی افزود: بحث تمرکز ذهنی و روانی به فاعل برمی گردد اما نظریه پرداز آن را به موضوع برگرداندند.

حجت الاسلام آذربایجانی همچنین با اشاره به ابهامات مفهومی در این نظریه گفت: این ابهامات، مشکل ساز است و تربیت اخلاقی نیاز به توضیح بیشتر دارد چه این مفهومی تازه است که در تراث اخلاقی ما دیده نمی شود.

این استاد حوزه و دانشگاه، گفت: تربیت اخلاقی از شاخه های تربیت است همچون تربیت آموزشی، تربیت ورزشی و داعیه صفات و رذائل اخلاقی دارد بر خلاف تربیت دینی که می خواهد باورها و التزام به مناسک بالا رود.

حجت الاسلام آذربایجانی همچنین در ادامه به اشکالاتی همچون لزوم تعیین روش های اخلاقی، خلط میان نظر و روش، مشخص نبودن اهداف غایی و واسطه ای، مشخص نبودن اصول، مبانی و روش اشاره کرد.

 راهبرد تربیت اخلاقی یک کلان پروژه است

حجت الاسلام عالم زاده در ادامه این نشست به پاسخگویی پرداخت و گفت: اینکه به مباحث روانشناسی توجه نشده است و از بحث های آن استفاده نشده است را می پذیرم.

وی با اشاره به اشکال حجت الاسلام آذربایجانی که خلط میان تربیت اخلاقی و دینی را طرح کردند، اظهارداشت: اعتقاد دارم از حوزه بحث تربیت اخلاقی خارج نشده ام و به تربیت اخلاقی در گرو ایمان و عمل صالح پرداخته ام.

حجت الاسلام عالم زاده در پاسخ به اشکال حجت الاسلام مسعودی، گفت: تاکید بر عمل مهم است و باید مبنای عمل را در فرد ایجاد کنیم.

وی ادامه داد: در اخلاق فلسفی گفته شده که فصل ممیز انسان از حیوان، توانایی عمل بر خلاف غرایز است، پس چه عمل صالحی باشد مهم نیست بلکه آمادگی برای عمل صالح مهم است.

وی بیان داشت: منظور علامه طباطبایی از محوریت توحید که در لسان عرف هم وارد شده است، توحید نظری است در حالی که مراد من توحید رفتاری است.

حجت الاسلام عالم زاده در پاسخ به اشکالات منتقدین و حضار گفت: این نظریه بحث روشی از روش های تربیت نیست بلکه بحث از کلان روش است و طبیعی است که به مبانی، اصول و غایت نپردازد. /909/502/ح