سبک زندگی اسلامی؛
نگاهی به نوع طراحی و معماری در مساجد
خبرگزاری رسا ـ از آنجا که مسجد قلب تپنده جوامع اسلامى در تمامى امور و مسائل بوده و خشت اول تشکیل جامعه اسلامى در صدر اسلام با بناى مسجد نهاده شده است، نقش ژرف و عمیقى در صحنه سیاسی و اجتماعى و درونى کردن باورهاى دینى دارد.
از آنجا که مسجد قلب تپنده جوامع اسلامى در تمامى امور و مسائل بوده و خشت اول تشکیل جامعه اسلامى در صدر اسلام با بناى مسجد نهاده شده است، نقش ژرف و عمیقى در صحنه سیاسی و اجتماعى و درونى کردن باورهاى دینى دارد.
از این رو، پرداختن به ابعاد و زوایاى مختلف آن، مى‌تواند نقش و تاثیر آن را ماندگار کند. از موارد مهم پیرامون مسجد، معمارى و طراحى آن است.
طراحى بناى فیزیکى مسجد
در طراحى معماری مساجد، باید در ابتدا منابع و دستورات دینى را مد نظر قرار داد. طراحی معمارى مساجد در صدر اسلام، چند عامل اصلى داشت که عبارت است از:
1. محراب
1. محراب
«فضایى فرو رفته در دیوار جلوى مساجد براى بیان جهت قبله و جایگاه امام جماعت. محراب مسجد طاق مسجد در سمت قبله و جاى ایستادن پیش نماز است. [که] در بیان جهت قبله و نماز، جایگاه و شناسایى امام جماعت و صرفه جویى در استفاده بیشتر از فضاى مسجد، نقش تعیین کننده و انحصارى دارد.»[1]
آنچه از متون فقهى با توجه به روایات موجود در ارتباط با محراب استفاده مىشود، این است که ساخت محراب به شکل متداول در زمان ما، به صورت کمى فرو رفتگى در دیوار، کراهتى ندارد. بلکه برخى آن را مستحب دانسته‌اند. اما فقها ساختن «محراب داخل»(احتمالا محراب بسیار فرو رفته در دیوار، محراب‌هاى مستقل و جدا از دیوار مسجد و یا اتاق کوچک) را مکروه شمرده اند.[2]
2. جایگاه اذان
مأذنه یا مناره و یا گلدسته، ستون بلند و ساختمان برج مانندى است که براى روشن کردن چراغ یا اذان گفتن در معابد و مساجد درست مى‌کنند. بر اساس روایات، مساجد در زمان پیامبر(ص)، فاقد مناره و گل دسته بودند و با توسعه دولت اسلامى و بزرگتر شدن شهرها، ضرورت ایجاب مى‌کرد، تا در کنار هر مسجدى مأذنه‌اى بسازند.
امروزه با گسترش فناورى و ابزارهایى مانند بلند گو، اگر چه نیازى به ساخت مأذنه براى اذان گفتن نیست، امّا مناره در کنار مسجد از شعائر کشورهاى مسلمان است و نشانه تشخیص مسجد از دیگر مراکز به شمار مى‌رود.
روایات وارده در خصوص مناره، دو دسته هستند؛ روایاتى که از ساخت مناره و اذان گفتن بر آن، نهى نشده است و روایاتى که مطلقا مناره را مورد سرزنش قرارداده است. فقها بین این دو دسته روایات جمع مى‌کنند که باید روایات ناهیه را حمل بر مواردى کرد که مناره بلندتر از دیوار مسجد ساخته شود.
3. گنبد مسجد
گنبد و مناره، یک زبان بین المللى براى شناسایى مساجد و اماکن مذهبى در جوامع اسلامى است که از بناهاى دیگر تمیز داده مى‌شوند. دانشمندان از فلسفه وجودى آن تعبیرات عرفانى و معنوى دارند؛ «وجود گنبد و نوع بناى آن مى‌تواند الهام گرفته از بناى کعبه و تعبیرات عارفانه‌اى از درهاى بهشت باشد. گنبد نماد آسمان، [و] صعود [به] بهشت است و اتصال آن با فضاى مربع زیرین، نماد اتصال آسمان به زمین و ناسوت به لاهوت است. قاعده هشت وجهى گنبد کنایه از کرسى الهى و نیز عالم فرشتگان و قاعده مربع با چهارگوشه هم نماد جهان جسمانى بر روى زمین است و شکل خارجى گنبد، کنایه از جمال و مناره نیز نماد جلال الهى است [و خلاصه آنکه] گنبد تمثیلى از گنبد آسمان است که خود درى است به سوى بى‌نهایت و نشانى از بُعد متعالى است.
هر چند مساجد اولیه اسلام به صورت شبستان و فاقد سقف بود و از پیشوایان دینى در جانب نفى یا اثبات، ساخت و نحوه آن توصیه خاصى نداریم، زیرا در زمان آن بزرگواران، ساخت گنبد رایج نبود و تنها به این دلیل که ساخت و ساز چیزى در زمان معصومان علیهم السلام رایج نبوده، نمى‌توان آن را بدعت شمرد؛ از این رو دلیلى بر کراهت یا حرمت گنبد سازى براى مسجد در دسترس نیست.
عواملى همچون فرهنگ مناطق و ملل، شرایط زیست محیطى، استفاده از عناصرى همچون نور و رنگ، پیشرفت علم معمارى، ایجاد فضایى ساده، روحانى و معنوى، زیبا شناسى و تاثیرات معنوى و حکمت و عرفان وجود گنبد، در نوع گنبد و زیبایى آن تاثیر گذار بوده است.
4. وضو خانه
5. دیوار مسجد
در مقدار ارتفاع مسجد «درکتب فقهى شیعه بسیارى از علما قائلند که مکروه است دیوار مسجد را بلند بسازند. برخى نیز گفته‌اند: مستحب است دیوار مسجد بلند نباشد. صاحب جواهر در مورد علت آن مى‌نویسد: دلیل بر کراهت، همچنان که بسیارى از اصحاب بر آن تصریح نموده‌اند، این است که بلند ساختن دیوار مسجد مخالف سنت عملى پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در بناى مسجد است؛ زیرا علاوه بر این بلند بودن دیوارهاى مسجد، موجب مىشود که اگر کسى بر بالاى دیوار یا مناره مسجد برود، برخانه‌هاى اطراف اشراف داشته باشد و ایجاد مزاحمت نماید. همچنین در روایات، از بلند ساختن بناها نهى شده است. بنابراین شایسته است که دیوارهاى مسجد، از نظر بلندى و کوتاهى، حالت متوسطى داشته باشد و میزان در این باره، حکم و قضاوت عرف است.
6. ایوان مسجد
تالار مسقفى که در کنار یکى از اضلاع حیاط مسجد ساخته مىشود. ایوان در بیشتر موارد، مستطیل شکل و عمود بر صحن و حیاط ساخته مىشود. ورود از صحن و حیاط به شبستان و فضاى اصلى مسجد، غالبا از طریق ایوان صورت مى‌گیرد. به همین دلیل، معمولا ایوان را در نقطه میانى اضلاع حیاط بنا مى‌کنند. از آنجا که نماز گزاردن در مقابل در باز مکروه است، بنابراین شایسته است که هنگام ساخت در ورودى و همچنین ایوان مسجد، آن را پشت به قبله یا در کنار قبله قرار دهند.[3]
با توجه به کثرت جمعیت در طول قرون و اعصار و نیازمندى‌هاى هر عصر و زمان، بر امکانات مسجد و طبعا معمارى آن افزوده شده است. امروزه در طراحى مساجد، علاوه بر این ارکان ذکر شده، موارد ذیل نیز مد نظر قرار مى‌گیرد:
1. ورودى‌ها
2. سر در مسجد
3. شبستان
4. کفش دارى
5. آب دارخانه
6. دفتر امام جماعت و دفتر مسجد
7. محیط پیرامونى(خیابان‌ها، فضاى سبز، پارکینگ)
8. آشپزخانه
9. انبارى
10. محل زندگى خادم
11. صحن مسجد
12. کتابخانه
13. پایگاه بسیج
14. کانون فرهنگى
2. سر در مسجد
3. شبستان
4. کفش دارى
5. آب دارخانه
6. دفتر امام جماعت و دفتر مسجد
7. محیط پیرامونى(خیابان‌ها، فضاى سبز، پارکینگ)
8. آشپزخانه
9. انبارى
10. محل زندگى خادم
11. صحن مسجد
12. کتابخانه
13. پایگاه بسیج
14. کانون فرهنگى
در یک نگاه کلى به آیات و روایاتى که درباره مسجد رسیده است، مى‌توان استفاده کرد که بناى شارع مقدس بر آن است که مسجد در عین شکوه معنوى و عظمت و قداست خویش، از نظر ظاهرى ساده و از پیرایش‌هاى مادى به دور باشد.
بر اساس منابع دینى، براى معمارى مسجد شرایطی ذکر شده که اطلاع از آنها براى طراحى ساختمان و بناى ظاهرى مسجد لازم است. بر اساس منابع فقهى، احکام الزامى براى معمارى مسجد ذکر شده است که برخی بدین شرح‌اند:
الف) طلاکارى مسجد که در روایات از آن به «زُخرف» تعبیر شده است و مشهور فقها آن را حرام و برخى نیز احتیاط واجب را در ترک طلاکارى مسجد مى‌دانند.
ب) نقش تصویر انسان و حیوان که مشهور فقها، حکم به حرمت آن داده‌اند و برخى احتیاط را در ترک آن می‌دانند.
اهدافى که در بناى مسجد در نظر گرفته مىشود، در نظام معمارى آن نیز دخالت دارد و نقش مهمى در آن ایفا مى‌کند. در شرع مقدس، اهدافى که براى بناى مسجد تعریف شده از این قرار است: فراهم شدن مکانى براى پرستش و عبادت خداوند، ایجاد فضاى مناسب براى تلاوت قرآن و تدبر در آن، مکانى براى تعلیم و تعلم امور دینى و عبادى و... . این اهداف اقتضا مى‌کند که مسجد داراى محیطى آرام و هوایى مطبوع باشد تا انسان بتواند از راه سکوت، تفکر و مطالعه، حقایق را درک کند.
از اهداف بناى مسجد و نیز از کارکردهاى آن، برگزارى نماز جماعت است.
1. «از استحباب ویژه اقامه نماز در صف اول نماز جماعت، مى‌توان فهمید که بهتر است مساجد به صورت مستطیل طراحى شوند؛ به گونه‌اى که طول آنها هم جهت با قبله باشد.»
1. «از استحباب ویژه اقامه نماز در صف اول نماز جماعت، مى‌توان فهمید که بهتر است مساجد به صورت مستطیل طراحى شوند؛ به گونه‌اى که طول آنها هم جهت با قبله باشد.»
2. «استحباب منظم بودن صفوف جماعت و به هم پیوسته بودن صف‌ها اقتضا دارد بناى مسجد به گونه‌اى باشد که اشکالى براى تنظیم صفوف ایجاد نشود؛ مثلا حتى الامکان مسجد بدون ستون داخلى طراحى و ساخته شود و یا حداقل، قطر ستون‌ها محدود باشد و یا به صورتى طراحى شود که صف‌ها شکسته نشوند.»
3. «از استحباب ایستادن امام در وسط صف مأمومان، استفاده مىشود که بهتر است محراب مسجد در قسمت میانى مسجد(وسط آن) قرار گیرد.»
4. «استحباب نماز زیر آسمان اقتضاء دارد که در مناطق معتدل، [حتى الامکان] بخشى از مسجد به صورت فضاى باز براى اقامه نماز اختصاص داده شود همچنان‌که اصل بدون سقف بودن مسجد از مستحبات است.»
مواردی از کراهت در مسجد
1. «از کراهت نماز در مقابل آتش چنین استفاده مىشود که چه بسا نباید بخارى [و محل بخارى در موقع ساخت] در جهت قبله باشد؛ به خصوص در مواردى که شعله آن نیز دیده مىشود.»
2. «از کراهت تصویر در مسجد، چنین استفاده مىشود که نقش و نگار در مسجد، به خصوص در جهت قبله، مطلوب نیست؛ ولى نوشتن آیات و روایات و ادعیه رسیده اشکالى ندارد.»
3. «از کراهت برهنه کردن شمشیر و تراشیدن تیر و نیزه در مسجد، به دست مى‌آید که پایگاه‌هاى بسیج [هنگام آموزش تسلیحات جنگى، مانند اسلحه، در حد امکان] و کانون‌هاى فرهنگى و...، خارج از ساختمان مسجد باشد.»
4. «از روایتى که مى‌فرماید: امیر المومنان علی علیه السلام به تخریب مناره طولانى مسجد امر کرد و فرمود: نباید مناره از سطح مسجد بالاتر باشد، چنین استفاده مىشود که مناره نباید از سطح مسجد بالاتر باشد؛ بلکه هم‌تراز گنبد باشد.»
5. «از روایاتى که ساختن کنگره بر مسجد را نهى مى‌کند، نیز استفاده مىشود که مساجد در عین شکوه و عظمت، باید از نظر ظاهرى، ساده و بى‌آلایش باشند.»
مکان مسجد
امروزه مکانى که براى مسجد در نظر گرفته مىشود، باید بر اساس رسالت و نقش آن در عرصه‌هاى گوناگون و با توجه به توصیه‌هاى شرع مقدس ساخته شود. مکان مسجد باید به عنوان یک نشانه مهم در شهر و در بدنه اصلى آن تعبیه گردد؛ به نحوى که افراد بیشترى بتوانند از آن استفاده نمایند و به صورت یک مجتمع ساخته شود تا بتوان از فضاى اطراف آن استفاده‌هاى گوناگون کرد.
موارد حرمت معمارى مسجد
«در خصوص مکان مسجد، فقها بر اساس روایات وارده در آن، ساخت مسجد در مکان غصبى و معابر عمومى و قبرستان را جایز نمى‌دانند.»[4]
موارد کراهت معماری مسجد
- بالا بردن گل دسته‌ها و مناره‌ها بیش از پشت بام مسجد
- ساخت کنگره براى دیوار مسجد
- ساخت محراب داخلى
- نقاشى کردن چیزهایى که روح ندارد بر دیوار داخل مسجد؛ مثل گل و بوته. «از امام باقر علیه السلام درباره مساجد تصویردار پرسیدند، حضرت فرمود: «اکره ذالک» این کار را مکروه مى‌شمارم. برخى از فقها با استدلال به اینکه نقاشى کردن مسجد در زمان پیامبر معمول نبوده و پس از آن حضرت ایجاد شده، این عمل را بدعت دانسته و با استناد به روایت مزبور، مطلق تصویر را در مسجد منع کرده و این عمل را حرام مى‌دانند و برخى نیز آن را مکروه مى‌شمارند.
عناصر تزیینى در معمارى مسجد
یکى از مهم ترین اصولى که باید در معمارى مسجد مورد توجه قرار گیرد، استفاده از عناصر تزیینى و آرایه‌ها براى زیبایى و جذاب کردن مسجد است.
عمده‌ترین آرایه‌ها و عناصر تزیینى به کار رفته در مساجد عبارت است از:
1. آجرکارى: با به کارگرفتن انواع و شکل‌هاى متنوع در ایجاد سایه روشن در نما و دیگر جاهاى ظاهرى مسجد، مى‌توان زیبایى خاصى به نماى مسجد داد.
2. گچ برى: کنده کارى گچ و قالب زنى، یا نقاشى روى گچ، با ظرافت خاص و هنرمندانه مى‌تواند یکى از عناصر اصلى در تزیین مساجد بوده باشد.
3. کاشى کارى: با کاربرد کاشى‌ها به صورت طرح‌هاى هندسى در اشکال گوناگون، در طرح‌هاى گل و گیاه و طرح‌هاى خوش نویسى با خط‌هاى گوناگون، در انواع معرق، معلق و یا هفت رنگ و با رنگ‌هاى گوناگون لاجوردى، فیروزه‌اى و... مى‌تواند جذابیت خاصى ایجاد کند.
4. خطاطى
5 منبت روى چوب
6. شیشه‌هاى رنگى
امّا از مواردی که در روح و روان نمازگزاران به خصوص نوجوانان و جوانان تاثیرگذار است، می‌توان به مدیریت مسجد، نوع نظافت، بهداشت، نوع روشنایى آن، نوع ابزار آلات صوتى و مقدار امکانات آن اشاره کرد.
ولی نکاتى که امروزه به نظر مى‌رسد که در مساجد کم رنگ و یا نادیده گرفته مىشود، عبارتند از:
1. بى‌توجهى در برنامه ریزى براى امر مساجد و عدم تخصیص بودجه لازم براى آن
2. فقدان آموزش‌هاى لازم و کارآمد براى عوامل و کارگزاران مساجد
3. منحصر بودن فعالیت‌هاى مساجد، به امور صرفا اقامه نماز جماعت
4. نداشتن تبلیغات روشمند دینى و استفاده نکردن از ابزار تبلیغاتى مناسب و روزآمد
5. اختلافات مدیریتى و ناهماهنگى بین اعضاى هیأت امنا
6. نداشتن توان و انرژی کافى هیأت امناى مسجد با جوانان و نوجوانان
7. وجود خادمان بى‌سواد و کم حوصله و گاه وجود برخى ائمه جماعات پیر و کم سواد با روابط اجتماعى ضعیف
8. نبود خطباء توانمند و نبود برنامه‌هاى جذاب فرهنگی که همگی موجب کم رونقى مساجدند.
منابع:
1. فرهنگ مسجد، ص 235
2. همان،237
3. دایرهالمعارف مسجد،ص 75
4. همان، ص288
1. فرهنگ مسجد، ص 235
2. همان،237
3. دایرهالمعارف مسجد،ص 75
4. همان، ص288
و منابع مطالعاتی:
1. تاریخ هنر معمارى ایران
2. تجدید حیات مساجد ایران
3. درآمدى بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامى
4. دایره المعارف بناهاى تاریخى ایران در دوره اسلامى
5. روشهاى جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و نماز جماعت
6. دایرة المعارف مسجد
1. تاریخ هنر معمارى ایران
2. تجدید حیات مساجد ایران
3. درآمدى بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامى
4. دایره المعارف بناهاى تاریخى ایران در دوره اسلامى
5. روشهاى جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و نماز جماعت
6. دایرة المعارف مسجد
عقیل مصطفوی مجد
975/702/ر
ارسال نظرات