اعتکاف در ادیان گذشته

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از مهر، انسان در فطرت و سرشت خود، موجودی است که به سوی رستگاری و تقرب به سوی مقام ربوبیت حرکت می کند و در مقام عمل نیز در این مسیر باید مشقت ها و سختی های راه نیز به جان و دل بخرد، سختی های که چون به وصال منتهی می شود خود زیبا و دوستی داشتنی خواهد بود،چنانکه ذات اقدس الهی در این خصوص می فرماید؛ «یاایّهَا الإنسانُ إنَّکَ کادِحٌ الی رَبِّکَ کَدْحا فَمُلاقیهِ»[۱].«ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می‏ روی و او را ملاقات خواهی کرد». آیین اسلام با توجه به همین نیاز روحی، با آن‏که انسان را به حضور در جامعه فرامی‏ خواند، فرصت‏ هایی را نیز برای خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده است. یکی از این فرصت‏ ها «اعتکاف» است.

اعتکاف در لغت و اصطلاح:

 اعتکاف از ماده عکف و در لغت به معنای حبس کردن است و از همین معنی درنگ و توقف طولانی است .در اصطلاح نیز تعاریفی مختلف برای اعتکاف بیان داشته اند که مرسوم ترین ان عبارت است از ماندن در مسجد ودرنگ درآن به قصد اینکه بزرگی خدا نماید: پس اعتکاف در معنای لغوی یعنی مقیم شدن در محل معین بطوری که فرد مقیم خود را محبوس و ملتزم به آن مکان بداند و در اصطلاح فقهی عبارت است از نوعی عبادت که انسان سه روز یا بیشتردرمسجد مقیم شود وهرسه روز روزه بگیرد با احکام و شرایطی که در جایش ذکر شده است.

واژه اعتکاف در قرآن کریم استعمال نشده است . اما ماده عکف نُه بار در قرآن بکار رفته که هم به معنای لغوی و هم به معنای اصطلاحی استعمال شده است که دو مورد آن مربوط به مقیمان و اعتکاف کنندگان در مسجد می باشد.«و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود»[۲] به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه را برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه نمایند.«ولا تباشروهن و انتم عاکفون فی المساجد تلک حدودالله فلا تقربوها کذالک یبین الله آیاته للناس لعلهم یتقون»[۳]. با همسران خود در حال اعتکاف مباشرت ننمایید اینها حدود و مرزهای الهی هستند به آنها نزدیک نشوید خداوند اینچنین آیات خود را برای مردم تبیین می کند باشد که تقوی پیشه کنید .

اعتکاف در لغت معنای مختلفی از جمله در جایی سکنی گزیدن و ملازم چیزی بودن است ولی در دین مقدس اسلام، به معنای اقامت در مکانی مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال است.پس در این تعریف دو بار معنایی مکان مقدس و نیز تعالی و تقرب به سوی ذات اقدس الهی نهفته است که شاکله مراسم اعتکاف را نشان می دهد. در تعریف دیگری از اعتکاف بایدگفت، اعتکاف فرصتی برای خلوت گزیدن و درد و دل در خلوت تنهایی و فارغ از همه روزمره گی هاست.

اعتکاف فرصت خودسازی:

برای پی بردن به شان و جایگاه اعتکاف در اسلام و آموزه های دینی و سیر تحول و تطور آن در ابتدا باید ببینیم که در سایر ادیان و مکاتب الهی اعتکاف از چه سابقه ای برخوردار است. همه انسان ها در فرصت های مختلف از زندگی خود، زمانی را به خلوت کردن و فکر و تامل و اندیشه اختصاص می دهند و حال این خلوت و تنهایی در دین مبین اسلام در مهمترین بعد آن، بعد خلوت و تنهایی گزیدن برای راز و نیاز و عبادت با معبود یکتاست. اگر چه هر یک از پیامبران شریعت خاص خود را تبلیغ و اجرا می نمودند ، اما در همه ادیان توحیدی ، مساله عبودیت و بندگی خدا وجود داشته است . در قران کریم آیاتی وجود دارد که دلالت بر سابقه دیرینه اعتکاف در امم گذشته و نشان دهنده ریشه دار بودن سنت اعتکاف و پناهندگی به مکانهای مقدس جهت عبادت دارد.

از آیه شریفه و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود هم می توان استشهاد کرد که عبادتی بنام اعتکاف در زمان حضرت ابراهیم (ع) وجود داشته است . چرا که خداوند متعال در این آیه دو تا از پیامبران را مامور کرد تا مسجد الحرام را برای معتکفان پاکیزه و آماده نماید .در کتاب تورات و انجیل نیز می توان عباراتی و اشاراتی را بر مراسم یا عباداتی که ملازم با خلوت نشینی باشد پیدا نمود. آنچه که درآئین مسیحیت رواج پیدا کرده ، شبیه اعتکاف ،  مساله رهبانیت می باشد .

رهبانیت یعنی خلوت نشینی و گوشه گیری و پرداختن به عبادت می باشد که در قرآن کریم هم به این مطلب اشاره شده است:« وجعلنا فی قلوب الذین اتبعوها رافه و رحمه و رهبانیه ابتدعوها«[۴]ما در دل کسانی که از عیسی پیروی کردند نرمی و مهربانی و رهبانیتی که خود بدعت گذاشته اند قرار دادیم .درباره حضرت مریم هم قرآن از اعتزال ایشان از مردم و پناه بردن به محراب زکریا در بیت المقدس یاد می کند(واذکر فی الکتاب مریم اذا نتبذت من اهلها مکانا شرقیا)[۵]از مریم یاد کن هنگامی که از اهل و آشنایان خود به گوشه ای پناه گرفت.در این بارهد روایت ها و گزارش های بی شماری وجود دارد.

اعتکاف در سیره پیامبر(ص) و ائمه معصومین:

براساس گزارش های تاریخی ، اعتکاف نبی مکرم اسلام (ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان در هر سال مشهور و مسلم بین شیعه و سنی است ، حتی نقل شده سالی که آن حضرت درگیر جنگ بدر بودند سال بعد قضا آن را به جا آورد یعنی بیست روز ماه مبارک رمضان را اعتکاف نمود، ده روز برای همان سال و ده روز بعنوان قضای اعتکاف سال گذشته بود. رسول اکرم(ص) علاوه بر مشارکت عملی در اعتکاف، با بیان ثواب و فضیلت آن، مسلمانان را به مراسم اعتکاف‏تشویق می‏نمود. حضرت می ‏فرمایند: «اعتکاف از روی ایمان و اخلاص باعث آمرزش گناهان گذشته ‏می‏ شود».

در روایت دیگری، محمد بن ابوبکر که والی مصر از طرف امیرمؤمنان علی(علیه السّلام) بود، نام ه‏ای به امام می‏ نویسد و سؤالاتی چند ازحضرت می ‏پرسد؛ از جمله درباره اعتکاف. حضرت در جواب می ‏فرماید: «رسول خدا همه ساله، اعتکاف می‏ نمودند. گاه می‏شد باران از سقف مسجد بر سر و روی حضرت می‏ بارید و گل ولای از سجده گاه به پیشانی مبارک می ‏مالید وحضرت همچنان مشتاقانه به عبادت می ‏پرداختند».  

اعتکاف در جوامع روائی نیز از برجسته ترین مظهر بندگی در پیشگاه ربوبی قلمداد شده است . سیره پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) علاوه بر سخنان گهربار آنها، گواه روشن بر جایگاه ویژه اعتکاف می باشد.

اهمیت اعتکاف در نزد پیامبر(ص) تا آنجاست که در سال دوم هجری که بخاطر جنگ بدر اعتکاف انجام نداد، سال بعد آن را قضا کرد و یکی از ستون های مسجدالنبی به نامه اسطوانه السریر که تا به امروز معلوم و معین است ، محل اعتکاف پیامبر(ص) بوده است .در کلام امام سجاد (ع) اعتکاف در ماه مبارک رمضان برتراز حج و عمره قلمداد شده است؛«من اعتکف عشرا فی رمضان کان کحجتین و عمرتین»هرکس در ماه رمضان ده روز معتکف شود ارزش آن معادل دو حج و عمره می باشد .

و در روایت دیگر از پیامبر اکرم (ص) نقل شده که خداوند صد و بیست در رحمت به روی کعبه باز می کند که شصت در رحمت مربوط به طواف کنندگان و بیست در دیگر به تماشا گران اختصاص دارد.

در این خصوص لازم است که به این نکته هم توجه داشته باشیم که از ائمه معصومین روایت های بی شماری وجود دارد که نشان می دهد که انسان در همه حال و در همه شرایط نباید مسئولیت های اجتماعی خود را نیز فراموش کند. اسلام دین اجتماعی است اگر برنامه هایی همچون اعتکاف را تشویق می کند ، همزمان رسیدگی به امـور دیگران و بر طرف نمودن مشکلات مسلمین را هم مورد تاکید قرار می دهد لذا در بسیاری از روایت فضیلت خدمت به دیگران را از اعتکاف بالاتر دانسته است .

امام صادق (ع) فرمود: اگر کسی در برآوردن حاجت برادر دنیی خود تلاش کند خداوند ثواب یک حج و عمره و اعتکاف دو ماه در مسجد الحرام و روزه های آنرا برای او می نویسد . سیره ائمه (ع) هم در این گونه موارد بر این بود که برای رفع حاجت مومن از مسجد خارج  می شدند و این کار را بالاتر از اعتکاف دانسته اند .البته معنای این روایات کم بودن ارزش اعتکاف نیست بلکه به این معنی است که اسلام فقط دین عزلت گزینی و گوشه گیری افراد نیست بلکه ضمن تاکید بر عبادت فردی ، به مسئولیت اجتماعی هم توجه ویژه دارد .

اعتکاف در ایران:

اگر چه ذات اسلام، آموزه ها و مبانی آن یکی است ولی در ملل مختلف با اندک تغییراتی در ظواهر امر صورت می گیرد.به گونه ای که برخی از امور مستحبی در برخی از کشورها با استقبال زیاد و در برخی دیگر با حضور اندک صورت می گیرد. اعتکاف از جمله امور عبادی و مذهبی است که در کشور ایران با شکوه هرچه تمام تر برگزار می گردد. اعتکاف در کشور ایران، تاریخچه ‏ای پرفراز و نشیب دارد. در هر عصری که عالمان برجسته دینی به اعتکاف، اهتمام ورزیده ‏اند، مردم مسلمان نیز از آنان پیروی کرده و به اعتکاف بها داده ‏اند.

در عصر صفوی، در سایه تلاش ‏های دو عالم بزرگ آن زمان، شیخ بهایی (۱۰۳۰ - ۹۵۲ هـ.ق) و شیخ لطف‏اللّه میسی عاملی اصفهانی (متوفای ۱۰۳۲ یا ۱۰۳۴ هـ.ق)، اعتکاف در شهرهای ایران به ویژه قزوین و اصفهان، رونق خاصی یافته است.خوشبختانه اکنون در بسیاری از شهرهای کشورمان مراسم اعتکاف در روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه رجب (ایام ‏البیض) برگزار می ‏شود. این سنت حسنه ابتداء در شهر مقدس قم، توسط عالم ربّانی میرزا مهدی بروجردی صورت گرفت و رفته‏رفته در شهرهای دیگر رواج یافت به گونه ای که مساجد در ایام اعتکاف مملو از مردان و زنان مشتاقی است که در این امر عبادی شرکت می کنند.

فضیلت های اعتکاف:

در فرهنگ اسلامی روی‏ آوردن به اعتکاف، علاوه بر بهره ‏برداری از فیض معنوی آن، جهاد مقدس نیز شمرده می ‏شود؛ زیرا این مراسم عبادی-معنوی، نقش بسیار مهمی در تهذیب نفس و جهاد اکبر دارد.جوانی که در مراسم اعتکاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را می‏ چشد، لذت‏ های مادی و شهوانی در دیدگانش حقیر و بی‏ارزش می‏ شود، ایمان و اعتقادش تقویت می ‏شود و به آسانی در گرداب فساد و باورهای ضدّدینی گرفتار نمی‏ شود.

از سوی دیگر، چنین مراسمی خود پیامی عملی و درسی عبرت‏ آمیز برای مردم است. حضور جمعی از مؤمنان در مسجد برای عبادت، در حقیقت نوعی دعوت به خداپرستی و دین‏مداری است و آثار سازنده‏ای بر جامعه خواهد داشت. از همین‏ رو، امروز در رویارویی با تهاجم فرهنگی دشمن نباید نقش مؤثر سنت‏ هایی که در باور عمومی مردم ریشه‏ های عمیق دارند، نادیده گرفته شود.

بی‏ تردید مساجد، حسینیّه ‏ها، تکایا، هیأت‏ های مذهبی، زیارت و اعتکاف نقش مهمی در تربیت جامعه و گسترش فرهنگ دینی ایفا کرده و می‏ کنند. این مقوله ‏ها با آثار مثبت جانبی که دارند، اهرم ‏های توانمندی در مقابله با فرهنگ بیگانه ‏اند و همین پدیده ‏های سنتی، همچون اعتکاف، مردم ما را در طول سالیان متمادی در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه، مصونیّت بخشیده است. اما متأسفانه اهمّیّت آن و نقش به‏سزایی که در تصفیه و تزکیه روح انسان دارد، برای بسیاری از مسلمانان، ناشناخته مانده است. از این ‏رو جا دارد مبلّغان اسلامی بیش از پیش بر نقش مهمّ آن تأکید ورزند تا این سنت دیرینه محمدی آن‏گونه که شایسته است، جایگاه خود را در جامعه اسلامی حفظ کند.

شاید برخی تصور کنند که اعتکاف، نوعی رهبانیّت است. رهبانیت هم مورد مذمت اسلام است ومعصومین(ع)، در روایات  متعدد، رهبانیت را از اسلام جدا دانسته ‏اند. پس اعتکاف در تعالیم دینی جایگاهی ‏ندارد. امّا این شبهه در حقیقت ناشی از درنیافتن معنای رهبانیت است. آنچه مورد مذمت اسلام واقع‏شده است، کناره‏ گیری از جامعه و گوشه‏ نشینی است.

اما خلوت نشینی، انس و توجه به خدا در تنهایی، نه ‏تنها مذمت نشده است، بلکه سیره پیامبر اسلام(ص) و معصومان بوده است.در فضیلت اعتکاف همین بس که همتای طواف خانه خدا و رکوع و سجود به شمار آمده است. در قرآن کریم بایادآوری داستان حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع)، و نوسازی و تطهیر خانه خدا توسط این دو پیامبربزرگوار آمده است: « ما آن دو را مأمور کردیم تا خانه کعبه را برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان‏پاک گردانند». و این‏چنین اعتکاف را در ردیف طواف خانه خدا و رکوع و سجده کنندگان قرار داده است.لذا اعتکاف از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه خداست.

پی نوشت ها:

[۱] - انشقاق، ۶.

[۲] -بقره/۱۲۵

[۳] -بقره/۱۸۷

[۴] -حدید/۲۷

[۵] -مریم/۱۶

/۱۳۲۵//۱۰۲/خ