سینمای دینی و الزامات زیبایی شناختی آن

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، سید مهدی ناظمی، پژوهشگر فلسفه هنر در سلسله نشست های پنجمین جشنواره بین المللی فیلم دینی اشراق به بررسی موضوع «سینمای دینی و الزامات زیبایی شناختی آن» پرداخت و  گفت: این موضوع دارای مقدمه ای است که از متن آن مهمتر است و آن این است که ما در وهله اول باید بدانیم چگونه می توانیم در مورد شرط امکان تحقق سینمای دینی صحبت کنیم و چه اتفاقاتی باید بیفتد که سینمای دینی محقق شود؟

وی اظهار کرد: قطعاً فیلم های زیادی هستند که رویکرد دینی دارند و مخاطبین مختلفی برداشت دینی از آن ها داشته اند. شرط امکان تحقق سینمای دینی وجود یا خلق یک فرمی است که مخاطب را برای تجربه یک جهان دینی آماده می کند.

ناظمی جهان اثر هنری را شامل مناسبات بین انسان ها برشمرد و گفت: همانطور که جهان بالفعل که ما در آن زیست می کنیم بوسیله مناسبات بین انسان ها در طول تاریخ به وجود آمده است، جهان اثر هنری نیز شامل همین مناسبت هاست. اما تفاوت این دو آن جاست که جهان بالفعل محصول آمیزش افق های معنایی و نسبت های ما انسان هاست، اما جهان اثر هنری محصول آمیزش افق  اثر هنری با جهان من است.  

وی بیان داشت: به عبارتی دیگر می توان گفت که ما انسان ها هرچه هستیم و هرکجا که هستیم مجموعه ای از دیدگاه ها، معانی و اندیشه ها را داریم که همواره همراه ما هستند. وقتی که این اتفاق بیفتد که اثر هنری پیش روی ما حاصل یک آمیزش افق فی ما بین ما و اثر هنری باشد، آنگاه جهان اثر هنری خلق می شود.  

استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه اثر هنری دینی بخشی از وجوه دینی را بازگو می کند، تصریح کرد: وقتی جهان اثر هنری یک خصلت دینی داشته باشد و مخاطب را درگیر مناسبت های دینی کند، آن گاه می توان گفت یک اثر دینی است. در سینمای هالیوود از اول دوران شکل گیری آن شاهد تولید فیلم های دینی بوده ایم؛ فیلم هایی همچون ده فرمان را می توان یکی از اصلی ترین و معروف ترین این فیلم ها دانست.

وی گفت: باید دانست وجود مضمون دینی به تنهایی نمی تواند فیلم را دینی کند. وجود یک فرم که ما را وارد تجربه جهان دینی کند می تواند تعیین کننده دینی یا غیردینی بودن فیلم باشد. 

دکتر ناظمی اظهار کرد: در فرم دینی فیلم تکنیک ها، محتوای مد نظر نویسندگان و نگاه طراحان چه به صورت خودآگاه و چه به شکل ناخودآگاه می تواند تأثیرگذار باشد و در نهایت جهان اثر را برای مخاطب خلق کند. 

وی جهان سینما را قابل کشف خواند و افزود: جهان اثر سینمایی قابل کنکاش و کشف نیست؛ بلکه منکشف می گردد. جهان دینی اثر قابل بیان نیست، بلکه در زمان دیدن اثر درک می شود و مخاطب را درگیر خود می کند.

پژوهشگر فلسفه هنر با اشاره به اینکه فرم مجموعه ای از تکنیک ها و عوامل مختلف است که به یک ساخت و قوام مشخص می رسد و مخاطب را با خودش همسو می کند، گفت: باید دید برای شکل گیری فرم سینمای دینی چه ابزارها، جلوه ها و تکنیک هایی لازم است؟  

وی تحقق فرم سینمای دینی را منوط به دو شرط اساسی دانست و گفت: شرط اول این کار این است که خود فرد علاقمند به تولید فیلم دینی مؤانست با دین داشته باشد. سخن از خلق اثر دینی در جهان سکولار کنونی کار دشواری است و می طلبد افراد تولید کننده فیلم های دینی با جهان دینی انس داشته باشند تا بتوانند به شکل دقیق تری اثر هنری دینی را تولید کنند.

ناظمی در پرداخت به دومین شرط مهم در تحقق فرم سینمای دینی تصریح کرد: این فرم با تولید آثار متعدد و در اثر حاصل شدن تجربه های مختلف می تواند شکل گیرد. پس فیلمساز سینمای دینی نباید با تولید چند اثر به این نتیجه برسد که الزاماً توانسته است فیلم دینی تولید کند. او همچنان می بایست با انگیزه فراوان نسبت به تولید اثر دینی ممارست داشته باشد تا در نتیجه کنار هم گذاشتن تجربه های مختلف به فرم احسن برای سینمای دینی برسد.

وی افزود: هر فیلمی بر اساس تجربه ای که ما از جهان آن داریم ساخته شده  است و ریتم خاص خود را دارد. پس به عنوان مثال نمی توان با دیدن چند فیلم پلیسی و اکشن هالیوودی اقدام به تولید فیلم در مورد جبهه مقاومت کرد. زیرا ریتم این دو با هم متفاوت است. ریتم سینما موضوع مهمی است که باید مورد مطالعه و توجه فیلمسازان ما قرار گیرد.

پژوهشگر فلسفه هنر ادامه داد: موسیقی متن یکی دیگری از عوامل مهم در تولید آثار سینمایی است. این موضوع یک امر مهندسی است که باید توجه بسیاری در مورد آن صورت گیرد. اصلاً موسیقی متن است که حال فیلم را تولید می کند، به ریتم فیلم جان می بخشد و جهان فیلم را شکل می دهد. ما می توانیم دیالوگ را از فیلم بگیریم، اما نمی توان موسیقی را از آن گرفت.

وی موفقیت در ساخت مجموعه عناصر زیبایی شناختی فیلم دینی را شامل دو شرط مهم دانست و عنوان داشت: یکی از این شروط در تجربه جهان دینی، مؤانست دینی و دین ورزی فیلمساز امکانات بصری سازی و بصری شدن را آن فرهنگ و آن دین در پیش روی او گذاشته باشد.

ناظمی یادآور شد: به میزانی که امکانات و مجوزات دینی بصری سازی در آموزه های دینی محدودیت داشته باشد، موفقیت از فیلمساز سلب می شود. بهترین گونه های سینمای دینی را در مسیحیت می بینیم؛ زیرا مسیحیت یکی از بصری ترین ادیان جهان است و اصلاً ذات مسیحیت بصری است. مسیحیت از قرن ها پیش با تولید نقاشی هایی که به عنوان مثال کلیسا را نورانی و محیط پیرامونی آن را تاریک نشان می دهد، تجربه های بسیاری در زمینه بصری سازی دین داشته است.

وی گفت: شرط دوم در موفقیت در ساخت مجموعه عناصر زیبایی شناختی فیلم دینی این است که ما چقدر بتوانیم عناصر غیربصری یعنی سمعی را وارد فیلم کنیم. اساساً هرچه فیلم بصری تر باشد، سکولارتر است. جهان بصری و تفکر بصری مقوم سکولاریسم بوده و ما زمانی می توانیم از سکولاریم به سمت یک تجربه معنوی و دینی گذار کنیم که موفق شده باشیم حیات بصری را با امر مسموع اشراب کرده باشیم.

این استاد دانشگاه سینمای هند را سینمای دینی برشمرد و اظهار کرد: فیلمسازان هندی ها بر خلاف اینکه ادعای دینی بودن را ندارند، اما سینمای دینی را بر اساس اعتقادات خود شکل داده اند. به عنوان مثال در فیلم های هندی اصل تناسخ به وضوح دیده می شود.

وی افزود: ارجاع به موضوعات اخلاقی نیز می تواند ذیل سینمای دینی قرار گیرد. در فیلمی همچون بچه های آسمان که مسئله ای به نام ایثار در فرهنگ ما ایرانیان را به تصویر می کشد، به خوبی یکی از آموزه های اخلاقی دینی بازگو می شود.

دکتر ناظمی تصریح کرد: سینمای دفاع مقدس نیز با الهام گرفتن از واقعه عاشورا به خوبی توانسته است این واقعه را برای نسل امروز بیان کند و سینمای دینی است.

وی در پایان تأکید کرد: ما زمانی می توانیم به فرم متمایز سینمای دینی خودمان برسیم که در تاریخ تجارب فرهنگی و هنریمان ردپای آن فرم را پیدا کنیم. باید دید فیلم یا فرمی که ما می خواهیم الآن به وجود بیاید چه چیزی از آن در تجارب گذشته می توانیم پیدا کنیم که دستمایه ای به ما بدهد تا آن را پرورش دهیم.