نوروز در منابع اسلامى و حکم شرعى آن
به گزارش خبرگزاری رسا، نوشتار آیت الله سید جواد مدرسی یزدی(ره) در تبیین و بررسی نوروز در منابع اسلامى و حکم شرعى آن، تقدیم خوانندگان محترم می شود.
نوروز در منابع اسلامى
1. کتب اهل سنّت
در جوامع اخبار و احادیث عامّه، مطالبِ قابل توجّهى درباره این موضوع نیامده است، جز چند مورد که به برخى از آنها اشاره مىشود:
«آلوسى» در بلوغ الارب نقل مىکند که انصار، عید نوروز و مهرجان را بر حضرت رسول صلى الله علیه و آله عرضه کردند. حضرت فرمودند: خداوند متعال بهتر از آن را (فطر و اضحى) به من داده است. این مضمون به روایت دیگرى نیز نقل شده است و روایت مناقب هم که از حضرت موسى بن جعفر علیهما السلام نقل مىکند، مؤیّد آن است.
همچنین قاموس در ذیل کلمهى نوروز نقل مىکند که براى حضرت على علیه السلام حلوا آوردند، «فَسْئَلْ عَنْهُ فَقالوا لِلنَّیْروزِ»، فرمود: هر روز نوروز باد و در مهرگان چنین کردند فرمود: هر روز مهرگان باد.
قریب به این حدیث روایتى است که خطیب در تاریخ بغداد (24) در احوال ابوحنیفه مسنداً نقل مىکند و اضافه مىنماید که شخصى که حلوا را به حضرت تقدیم کرد، جد ابوحنیفه نعمان بن مرزبان پدر ثابت بود.
ولى این روایت مرسله هیچ دلالتى بر مشروعیّت عید نوروز در اسلام ندارد بلکه شاید مُشعِر به عدم مشروعیّت آن باشد زیرا حضرت اظهار بىاطّلاعى مىکنند، در حالىکه اگر واقعاً از اعیاد اسلامى به شمار مىرفت حضرت سزاوارترین شخص به آگاهى از آن بود.
نظیر این روایت نیز در دعائم الاسلام ذکر شده است:
«فقال ما هذا؟ قالوا یوم نیروز. قالعلیه السلام: «فَنَوْرِزوا اِنْ قَدَرْتُم کُلَّ یَوْمٍ»(26) یعنى: اگر نوروز به حلوا هدیّه کردن است، هر روز حلوا هدیه کنید. و این از مکارم حُسنىٰ است که انسان بدون جهت نسبت به آداب و رسوم غیر مضرّهى اقوام و ملل بىاعتنایى نکند، چنان‌که از بعض روایات، اِشعار به این معنى را مىتوان استفاده نمود.
امّا از نظر فتوا، کسى از علماى اهل سنّت که قائل به مشروعیّت عید نوروز باشد، تا به حال سراغ نداریم.
2. منابع شیعه
1. روایت مناقب ابن شهر آشوب:
«حُکِیَ أَنَّ الْمَنْصُورَ تَقَدَّمَ إِلَى مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام بِالْجُلُوسِ لِلتَّهْنِیَةِ فِی یَوْمِ النَّیْرُوزِ وَ قَبْضِ مَا یُحْمَلُ إِلَیْهِ فَقَالَ علیه السلام: إِنِّی قَدْ فَتَّشْتُ الْأَخْبَارَ عَنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلى الله علیه وآله فَلَمْ أَجِدْ لِهَذَا الْعِیدِ خَبَراً وَ إِنَّهُ سُنَّةٌ لِلْفُرْسِ وَ مَحَاهَا الْإِسْلَامُ وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نُحْیِیَ مَا مَحَاهُ الْإِسْلَامُ فَقَالَ الْمَنْصُورُ إِنَّمَا نَفْعَلُ هَذَا سِیَاسَةً لِلْجُنْدِ فَسَأَلْتُکَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ إِلَّا جَلَسْتَ فَجَلَس، الحدیث.» (28)
مرحوم علّامهى مجلسى این روایت را حمل بر تقیّه مىکند، ولکن هیچ‌وجهى براى چنین حملى وجود ندارد؛ چون بنى عبّاس به تمام معنا طرفدار نوروز بودند، و متن حدیث، خود شاهد این مدّعاست مگر مقصود این باشد که حضرت براى فرار از کمک به ظالمین حکم ثابتى را از اسلام از روى تقیّه نفى کردند ولى این احتمال با توجّه به لحن شدید روایت، بعید به نظر مىرسد.
2. روایات مُعلّى بن خُنَیس:
روایات متعددى از معلّى بن خنیس در زمینهى نوروز نقل شده است، لکن محتمل است همهى آنها در اصل یک روایت بوده که معلّى یا کسانى که از وى نقل کردهاند، تقطیع نمودهاند.
الف. روایت مصباح المتهجد:
«رَوَى الْمُعَلَّى بْنُ الْخُنَیْسِ عَنْ مَوْلَانَا الصَّادِقِ علیه السلام فِی یَوْمِ النَّیْرُوزِ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ النَّیْرُوزِ فَاغْتَسِلْ وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیَابِکَ وَ تَطَیَّبْ بِأَطْیَبِ طِیبِکَ وَ تَکُونُ صَائِماً ذلِکَ الْیَوْمَ فَاِذا صَلَّیْتَ النَّوافِلَ و الظُّهرَ وَ الْعَصْرَ ... وَ تَسْجُدَ بَعْدَ فِراغِکَ مِنَ الرَّکَعاتِ سَجْدَةَ الشُّکْرِ وَ تَدْعوا فیها بِهذا الدُّعاءِ ... وَ بارِکْ لَنا فى یَوْمِنا هذَا الَّذى فَضَّلْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ عَظَّمْتَ خَطَرَهُ...»
این روایت مورد استناد بسیارى از فقها براى استحباب غسل و روزه و نماز در روز نوروز مىباشد. صاحب وسائل آن را در سه مورد نقل مىکند. و صاحب جواهر مىفرماید: «کما عن المصباح و مختصره». ولکن هم در مصباح مخطوط و هم مطبوع، تصریح شده که از ملحقات مصباح مىباشد و در نسخههاى اصل نبوده است. ولى چون در مختصر مصباح موجود مىباشد، معلوم مىشود که از ملحقات خود شیخ است، و لذا صاحب سرائر آن را از مختصر مصباح نقل مىکند.
مرحوم شیخ طوسى روایت معلّى را بدون سند ذکر مىکند، و در فهرست در مورد معلّى بن خنیس مىفرماید:
«له کتاب اخبرنا به جماعة عن محمد بن على بن الحسین عن ابن ولیه عن محمد بن الحسن الصفار عن احمد بن محمد عن ابیه عن صفوان عنه.»
سند شیخ به کتاب معلّى، معتبر است، ولکن روشن نیست که شیخ آن را از کتاب خود معلّى نقل کرده باشد، و ممکن است با سند دیگرى از وى نقل کرده باشد که براى ما مجهول است، ولى مرحوم مجلسى در زادالمعاد مىفرماید:
«به اسانید معتبره از معلّى بن خنیس که از خواص حضرت صادقعلیه السلام بوده است منقول است و سپس روایتى را نقل مىکند که ذیل آن، مطابق حدیثى است که در مصباح آورده است.»
ولى احتمال دارد در کتب معتبرهى اصحاب بوده که از بین رفته مثل «مدینة العلم» صدوق رحمه الله که به فرمایش شیخ، سه برابر من لایحضره الفقیه بوده، و «عیون الاحادیث» احمد بن الحسین بن احمد نیشابورى الخزاعى شاگرد سیّد مرتضى و شیخ طوسى رحمهم الله و غیره.
ب. روایت بحار
رأیت فى بعض الکتب المعتبرة: «روى فضل اللَّه بن على بن عبیداللَّه.. تولاه اللَّه الدارین بالحسنى عن ابى عبداللَّه جعفر بن محمد بن العباس الدوریستى، عن ابى محمد جعفر بن أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْمُونِسِیِّ الْقُمِّیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ حَبِیبِ الْخَیْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الصَّائِغِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍعلیه السلام یَوْمَ النَّیْرُوزِ فَقَالَ علیه السلام أَ تَعْرِفُ هَذَا الْیَوْمَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا یَوْمٌ تُعَظِّمُهُ الْعَجَمُ وَ تَتَهَادَى فِیهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقُ علیه السلام وَ الْبَیْتِ الْعَتِیقِ الَّذِی بِمَکَّةَ مَا هَذَا إِلَّا لِأَمْرٍ قَدِیمٍ أُفَسِّرُهُ لَکَ حَتَّى تَفْهَمَهُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی إِنَّ عِلْمَ هَذَا مِنْ عِنْدِکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ یَعِیشَ أَمْوَاتِی وَ تَمُوتَ أَعْدَائِی فَقَالَ یَا مُعَلَّى إِنَّ یَوْمَ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ فِیهِ مَوَاثِیقَ الْعِبَادِ أَنْ یَعْبُدُوهُ وَ لَا یُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ أَنْ یُؤْمِنُوا بِرُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ وَ أَنْ یُؤْمِنُوا بِالْأَئِمَّةِعلیهم السلام وَ هُوَ أَوَّلُ یَوْمٍ طَلَعَتْ فِیهِ الشَّمْسُ وَ هَبَّتْ بِهِ الرِّیَاحُ وَ خُلِقَتْ فِیهِ زَهْرَةُ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی اسْتَوَتْ فِیهِ سَفِینَةُ نُوحٍ علیه السلام عَلَى الْجُودِیِّ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَحْیَا اللَّهُ فِیهِ الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی نَزَلَ فِیهِ جَبْرَئِیلُ عَلَى النَّبِیِ صلى الله علیه وآله وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی حَمَلَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه وآله أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَى مَنْکِبِهِ حَتَّى رَمَى أَصْنَامَ قُرَیْشٍ مِنْ فَوْقِ الْبَیْتِ الْحَرَامِ فَهَشَمَهَا وَ کَذَلِکَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَمَرَ النَّبِیُ صلى الله علیه وآله أَصْحَابَهُ أَنْ یُبَایِعُوا عَلِیّاً علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وَجَّهَ النَّبِیُ صلى الله علیه وآله عَلِیّاً علیه السلام إِلَى وَادِی الْجِنِّ یَأْخُذُ عَلَیْهِمُ الْبَیْعَةَ لَهُ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی بُویِعَ لِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِیهِ الْبَیْعَةَ الثَّانِیَةَ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی ظَفِرَ فِیهِ بِأَهْلِ النَّهْرَوَانِ وَ قَتَلَ ذَا الثُّدَیَّةِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی یَظْهَرُ فِیهِ قَائِمُنَا وَ وُلَاةُ الْأَمْرِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی یَظْفَرُ فِیهِ قَائِمُنَا بِالدَّجَّالِ فَیَصْلِبُهُ عَلَى کُنَاسَةِ الْکُوفَةِ وَ مَا مِنْ یَوْمِ نَیْرُوزٍ إِلَّا وَ نَحْنُ نَتَوَقَّعُ فِیهِ الْفَرَجَ لِأَنَّهُ مِنْ أَیَّامِنَا وَ أَیَّامِ شِیعَتِنَا حَفِظَتْهُ الْعَجَمُ وَ ضَیَّعْتُمُوهُ أَنْتُم...»
و سپس معلّى از حضرت، اسماء ایّام فارسى را مىپرسد، و امام به تفصیل پاسخ مىدهند.
ج. «احمد بن فهد فى کتاب المهذّب، قال: حدثنى الْمَوْلَى السَّیِّدُ الْمُرْتَضَى الْعَلَّامَةُ بَهَاءُ الدِّینِ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ بِإِسْنَادِهِ إِلَى الْمُعَلَّى بْنِ خُنَیْسٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ یَوْمَ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ فِیهِ النَّبِیُ صلى الله علیه وآله لِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْعَهْدَ بِغَدِیرِ خُمٍّ فَأَقَرُّوا لَهُ بِالْوَلَایَةِ فَطُوبَى لِمَنْ ثَبَتَ عَلَیْهَا وَ الْوَیْلُ لِمَنْ نَکَثَهَا وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وَجَّهَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِصلى الله علیه وآله عَلِیّاً علیه السلام إِلَى وَادِی الْجِنِّ فَأَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی ظَفِرَ فِیهِ بِأَهْلِ النَّهْرَوَانِ وَ قَتَلَ ذَا الثُّلایةِ (ذو الثدیه ظ).»
د. «مُهَذّبُ البارع: و عن المعلى ایضا قال: دخلت على ابى عبداللَّه علیه السلام فى صبیحة یوم النیروز...»
مضمون این حدیث قریب به روایت بحار است.
سند دو روایت اخیر نیز تام نیست و مرسله مىباشد.
3. «عَنِ المُفَضَّلِ بن عُمَر عَنِ الصَّادِق علیه السلام، قالَ لَهُ فى خَبَرٍ طَویلٍ فى جُمْلَةِ کَلامِهِ علیه السلام: فَأَوْحَى اللَّهُ اِلَیْهِ یا حِزْقیل، هذا یَومٌ شَریفٌ عَظیمٌ قَدْرُهُ عِنْدى، وَ قَدْ آلَیْتُ اَنْ لا یَسْأَلَنى مُؤْمِنٌ فیهِ حاجَةً اِلّا قَضَیْتُها فى هذَا الْیَوْمِ، وَ هُوَ یَوْمُ نَیْروز...»
این روایت در مستدرک الوسائل نقل شده است، ولکن ضعیف مىباشد.
و امّا از نظر مضمون، وقوع چنین حوادث عظیمه در نوروز بعید به نظر مىرسد، و خواننده را به تردید مىاندازد، مثل:
1. اخذ میثاق از بندگان در عالم ذرّ.
2. اولین طلوع شمس و آفرینش سبزى در زمین.
3. آرام گرفتن کشتى نوح.
4. نصب حضرت على علیه السلام به وصایت در غدیرخم.
5. بیعت مردم با حضرت، بعد از عثمان.
6. روانه کردن على علیه السلام توسط پیامبر صلى الله علیه وآله به وادى جن.
7. پیروزى حضرت بر خوارج نهروان و قتل ذى الثدیة.
8. ظهور حضرت قائم عجّل اللَّه تعالى فرجه و ظهور ولاة امر (رجعت).
9. غلبهى حضرت بر دجّال.
10. زنده شدن حزقیل و قوم او.
11. فروانداختن و شکستن بتها توسط حضرت على علیه السلام بر روى دوش پیامبر صلى الله علیه وآله و همچنین شکستن بت توسّط حضرت ابراهیم علیه السلام.
از سوى دیگر حمزة بن الحسن الاصفهانى که از متخصّصانِ فنّ و صاحبنظران است، در جدول کتاب خود به نام «سنى الملوک و الانبیاء» مىنویسد: که نوروز در سال دهم هجرت مصادف یکشنبه 17 محرم بوده است، نوروز هر سال را مطابق قمرى تعیین مىکند، و در بعضى سالها مىگوید نوروز ندارد، یعقوبى مىنویسد: على علیه السلام در روز سهشنبه 23 ذىالحجّه به خلافت ظاهرى رسیده و خورشید در جوزاء (خرداد) 26 درجه و 40 دقیقه بود، و قتل عثمان در 18 ذىالحجّه، و باز یعقوبى مىنویسد: وفات پیامبر صلى الله علیه وآله دوم ربیعالاول و خورشید در برج حمل بود، و بالطبع قضیهى غدیرخم مدت مدیدى پیش از حمل بوده است و در کتاب تجارب السلف، قتل عثمان را در هشتم و به روایتى در دهم تعیین نموده است.
فاضل کامل، استاد میرزا ابوالحسن شعرانى رحمه الله در ترجمهى نفس المهموم فرماید: مرحوم حاج نجمالدوله فلکى مشهور زمان قاجاریه و صاحب تقویم معمولى، روز عید قربان دهم هجرى را اوّل حمل استخراج کرده و شعرانى مىفرماید: «حساب زیجات بیش از یکى دو روز تفاوت نمىکند چون حساب زیج بر حسب حد اوسط است و العلم عنداللَّه و لیس لمن لایعلم حجة على من یعلم.»
به علاوه اگر عید نوروز بدین درجه از اهمیّت با آن همه فضایل و مناقب چنان‌که در روایت آمده است بود، به صورت سیرهى مستمرّه میان مسلمین و لا اقل شیعه درمىآمد، مانند فطر و غدیر، در حالى که چنین سیرهاى با وجههى مذهبى، خصوصاً در میان غیرایرانیان ثابت نیست.
از سوى دیگر حدیث معلّى بنا بر روایت دوم و سوم و چهارم شاذ است، و شخص دیگرى روایتى بدین مضمون نقل نکرده است، و چون ناظر به حکم واجب و الزامى نیست، لذا فتوا دادن به استناد آن مشکل است.
4. روایت دعائم الاسلام:
«عَنْ اَمیرِالمُؤْمِنینعلیه السلام اَنَّهُ اُهْدِىَ اِلَیْهِ فالوذَج، فَقالَ: ما هذا؟ قالوا: یَوْمُ نَیْروز. قالَ: فَنورِزوا اِنْ قَدَرْتُمْ کُلَّ یَوْمٍ.»
قبلاً درباره این حدیث بحث شد.
امّا از نظر فتوا
شیخ الطائفه، اوّل فقیهى است که متعرض موضوع نوروز شده است، آن هم نه در کتب فقهى خود، و نه به صورت نقل از جوامع معتبر روائى نظیر جوامع حسین بن سعید و احمد بن محمد بن عیسى الاشعرى و بزنطى و غیره، بلکه در کتاب مصباح و به عنوان روى المعلّى.
و سپس ابن ادریس رحمه الله در سرائر درباره آن بحث فرموده و از آن پس به کتب فقهى راه یافته است.
بعضى از فقهاى معاصرین و غیره در کتب خود از نوروز ذکرى به میان نیاوردهاند. مثلا در باب اغسال مسنونه (مستحبّه) زمانیه، با این‌که عدد آن را تا شانزده رساندهاند و قائل به تسامح در ادلّه سنن مىباشند ولکن از ذکر غسل نوروز چنان که در روایت آمده خوددارى کردهاند. و یا در نزهة‌الناظر، یحیى بن سعید، اغسال مسنونه را چهل و پنج غسل مىداند ولى از غسل نوروز ذکرى به میان نمىآورد.
همه آن‌چه گفته شد مربوط به مشروعیّت اصل نوروز بود.
و امّا از حیث تعیین روز نوروز
شیخ الطائفه که راوى حدیث معلّى در کتاب مصباح هست از تعیین روز، خوددارى فرموده است و صاحب سرائر به استناد گفتهى بعض اهل فن به نام «صولى» دهم ایار تعیین مىفرماید و بر شیخ از آن جهت که روز را مشخص نکرده است اعتراض مىکند، و او یعنى صاحب سرائر اوّل فقیهى است که متعرض تعیین نوروز شده است. ولکن از مطالب گذشته روشن شد که اعتراض وى بىجاست، زیرا نوروزى که در گردش است چنان‌که گذشت، نمىتوان آن را به ماههاى عربى و یا رومى چنان که توقّع ایشان است معیّن کرد و عجب آن که اسمى از ماههاى فارسى نمىبرد، و شهید اوّل رحمه الله فرماید:
نوروز اوّل سنهى فُرس است، (و آن بنا به قول بعضى یا اوّل جدى (دى ماه) چنان که گفته شده، مشهور بین فقهاى عجم این قول است، یا اوّل برج حمل (فروردین) یا دهم ایار مىباشد.)
مرحوم کاشف الغطاء مطابق کلام شهید رحمه الله فرموده است، صاحب حدائق رحمه الله نیز در باب اغسال، اقوال زیادى را نقل نموده است.
اما اکثر فقهاى متأخّر و معاصر، نوروز را به دخول خورشید به برج حمل (اوّل فروردین) تعیین فرمودهاند. این وجه نیز مانند وجه سابق دچار اشکال است، زیرا نه در روایت تعیین شده است و نه شهرتى در زمان ائمّه داشت، تا روایت منصرف به آن باشد، و آنها که قائل هستند، به حجّت خویش آگاهترند، و ما بعد از مراجعه به کتب بزرگان فقها چون جواهر و بحار و غیره دلیلى که اثبات کنندهى مدّعاى آنها باشد نیافتیم، البته تاریخ یعقوبى (متوفى 292) دربارهى اخبار فارسیان مىنویسد:
«و رأس سنتهم یوم النیروز و هو اوّل یوم من فروردین و یکون ذلک فى نیسان و آذار (و به نظرم نیسان و ایار باشد) و قد مرت الشمس فى حمل»(41) و حال آن که 25 فروردین جلالى مطابق اوّل نیسان رومى است.
خلاصه
با وجود تضارب روایات و عدم توجّه قدما و کدورت متن و عدم صحت سند، فتواى به مشروعیت نوروز و تعیین روز آن مشکل است.
راهى که باقى مىماند تمسّک به ادلّهى تسامح در ادله سنن است، ولکن تعیین روز، گفتار بعض فقها است نه مضمون روایت، و ادلّهى مذکور شامل کلام فقها نمىشود.
بنابراین نهایت کلامى که مىتوان گفت سخن ابن فهد در مهذّب البارع است، که: «اَنَّ یَوْمَ النَّیْروزِ یَوْمَ عَظیمِ الشَّأْنِ وَ تَعْیینَهِ فى اَیَّامِ السَّنَةِ مُشْکِلٌ»./998/د101/س
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه علمی، پژوهشی، فرهنگی پرتو ثقلین