عقل و نقل هر دو در استنباط کلامی نقش دارند

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، حجت‌السلام رضا برنجکار، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ظهر امروز در سلسله جلسات برنامه مدرسه تابستانی کلام امامیه با موضوع استنباط کلامی و جایگاه عقل و وحی به سخنرانی پرداخت و گفت: وقتی از کلام سخن به میان می‌آید ذهن به سراغ گفت و گوی مناظره‌ای و دفاع می‌رود. این موضوع در گذشته طبق تعریف فارابی به همین شکل بوده اما اکنون تغییر کرده است.

وی افزود: امروزه دانش کلام معنای متفاوتی دارد و شامل مرحله استنباط است و همچنین معنای دفاع را نیز در برمی‌گیرد. دفاع را دو قسمت کرده‌ایم؛ اول)‌دفاع به المعنی‌الاخص، یعنی پاسخ به شبهات و رد مکاتب معارض. دوم) دفاع به المعنی‌الاعم، یعنی زمانی که متکلم استنباط می‌کند و گزاره‌ای مانند شفاعت را ثابت می‌کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با بیان این‌که بعد از دفاع نوع دوم مرحله مواجهه با مخاطب پیش می‌آید، اظهار داشت: متکلم در این مرحله برای دیگران مسئله را تبیین و توضیح می‌دهد. به عبارتی می‌توان کار متکلم را با یک نگاه در شش مرحله دانست و از منظر دیگر دو مرحله محسوب کرد که این دو مرحله عبارتند از استنباط و دفاع.

وی در ادامه اضافه کرد: چهار مرحله برای استنباط وجود دارد که عبارتند از قرآن، سنت، عقل و اجماع؛ این چهار مرحله را می‌توان به دلیل تداخلی که با یکدیگر دارند به دو مرحله عقل و نقل تقلیل داد و به عبارت دیگر می‌توان گفت، دانش کلام از روش عقلی و نقلی تشکیل شده است.

حجت‌الاسلام برنجکار با بیان این‌که میزان استفاده از عقل و نقل در فقه و کلام با یکدیگر تفاوت دارد، گفت: در دانش فقه از کتاب و سنت که همان نقل هستند استفاده بیشتری می‌شود و گزاره‌های عقلی در آن کمتر یافت می‌شود اما در کلام عقل شأنیت بیشتری می‌یابد و نمی‌توان تنها به نقل اکتفا کرد، مانند استنباط وجود خدا.

وی در ادامه پنج کارکرد برای عقل در کلام برشمرد و گفت: کارکرد نظری، عملی، ابزاری، استنباطی و دفاعی پنج کارکرد عقل در کلام هستند که از این پنج قسمت، سه تای آن به بحث استنباط مربوط است.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران فزود: کارکرد نظری به هست‌ها و نیست‌ها ارتباط دارد، عقل عملی شناخت بایدها و نبایدها است که در علم کلام نقش ویژه‌ای دارد و گاهی نود درصد استدلال متکلمان به عقل عملی وابسته است؛ عقل ابزاری، عقلی است که برای تحقق اهداف دین برنامه‌ریزی می‌کند و عقل استنباطی نیز یعنی عقلی که به ما ابزار نمی‌دهد بلکه کمک می‌کند از منابع دیگر برای استدلال خود دلیل بیاوریم.

وی اضافه کرد: بر اساس کارکردهای عقل، شش نقش برای عقل در علم کلام برای استنباط وجود دارد که عبارتند از اول نقش مفتاح، یعنی عقلی که کلید دین است و با اثبات توحید و نبوت ما را وارد دین می‌کند؛ دوم نقش میزان، شامل گزاره‌هایی که از نقل و وحی به دست می‌آید و اگر با عقل تعارض داشته باشد، در صورت تأویل پذیری آن را تأویل می‌کنیم و در غیر این صورت آن را کنار می‌گذاریم، البته نه به معنای افراطی آن؛ سوم نقش مصباح که به معنای همان استنباط است، یعنی عقل کمک می‌کند وحی روشن شود؛ چهارم نقش تکمیلی، یعنی بعد از آنکه وارد دین شدیم در بعضی گزاره‌ها عقل به صورت مستقل می‌تواند گزاره‌ای را ثابت کند، مانند معاد که با نقل نیز ثابت می‌شود و عقل نیز می‌تواند آن را ثابت کند؛ پنجم نقش تعاملی و استقلالی عقل، عقل منبع استنباط است و گزاره نیز جزء مستقلات عقلی است اما عقل بدون وحی نمی‌تواند به گزاره‌های نهایی برسد مانند گنجی که شخص دیگری آن را به ما نشان می‌دهد، این گنج متعلق به ما است اما فرد دیگری آن را به ما نشان داده است در نقش تعاملی نیز اینچنین اتفاقی رخ می‌دهد و نقش ششم، نقش تعاملی غیر استقلالی است یعنی در گزاره‌هایی که یک مقدمه آن عقلی و مقدمه دیگر آن وحیانی است. به عبارتی عقل و وحی هر دو ما را به نتیجه می‌رساند و به صورت تکی نمی‌توانند ما را به نتیجه برسانند.

حجت الاسلام برنجکار در ادامه برای توضیح جایگاه وحی در استنباط کلامی اضافه کرد: عده‌ای فکر می‌کنند جایگاه وحی فقط در فقه عملی است و در اعتقادات تنها عقل، استنباط می‌کند در حالی که این تفکر از نظر عقلی و نقلی درست نیست.

گفتنی است، این جلسه یکی از جلساتی است که در قالب برنامه مدرسه تابستانی کلام امامیه به مدت سه روز در مشهد برگزار می‌شود./۸۶۲/202/ب2