به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت الاسلام محمد حسین بهرامی رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلام در هماندیشی علمی «حکمرانی و مدیریت و هوش مصنوعی» مرکز تحقیقات اسلامی مجلس که روز دوشنبه در این مرکز برگزار شد، با اشاره به پیشینه تأسیس مرکز نور اظهار کرد: این مرکز در سال ۱۳۶۸ و به دستور رهبر معظم انقلاب یعنی حدود ده سال پیش از شکلگیری گوگل تأسیس شد. از همان ابتدا بخش قابل توجهی از منابع علوم اسلامی به محتوای دیجیتال تبدیل و در قالب نرمافزارها و پایگاههای اطلاعاتی در اختیار کاربران قرار گرفت.
وی با بیان اینکه امروز بزرگترین کتابخانه دیجیتال علوم اسلامی در مرکز نور فعال است، تصریح کرد: «نورلایب» با بیش از ۱۳۷ هزار جلد کتاب و همچنین پایگاههای مجلات علمی با بیش از دو میلیون مقاله، خدمات گستردهای به پژوهشگران ارائه میدهند. برخی از این پایگاهها با وجود آنکه حدود ۹۰ درصد کاربرانشان خارجی هستند خدماتی کمنظیر دارند؛ بهگونهای که مراکز معتبر دانشگاهی در اروپا و آمریکا برای استفاده از این منابع هزینه پرداخت میکنند.
وی این دستاوردها را نتیجه دوراندیشی رهبر معظم انقلاب دانست و افزود: این نگاه راهبردی موجب شد اتفاقات بسیار مهمی در حوزه علوم اسلامی دیجیتال در کشور رقم بخورد.
از مقاله «رهاورد نور» تا تولید نرمافزارهای هوشمند علوم اسلامی
رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با اشاره به سابقه فعالیت این مرکز در حوزه هوش مصنوعی گفت: تجربه ما در این زمینه به حدود ۱۸ سال پیش بازمیگردد. نخستین مقاله درباره کاربرد هوش مصنوعی در علوم اسلامی حدود ۱۸ سال پیش در مجله «رهاورد نور» نوشته شد و اولین محصول مبتنی بر این رویکرد، نرم افزار درایه بوده که حدود ۱۶ سال پیش با سیستم خبره تولید شد. پس از آن نیز در محصولات مختلف، ابزارهای هوشمند متنوعی بهکار گرفته شد؛ از جمله می توان به «گفتوگو با حدیث» و «گفتوگو با احادیث» اشاره کرد.
حجت الاسلام بهرامی از ارائه بستهای جدید در آینده نزدیک خبر داد و گفت: انشاءالله پیش از پایان سال جاری، بستهای با محوریت گفتوگو با مجموعه علوم اسلامی عرضه خواهد شد. همچنین امروز و با حضور وزیر محترم علوم، تفاهمنامهای با شرکت «پارت» منعقد شد تا یک مدل زبانی فارسی و عربی مبتنی بر دادههای مرکز نور تولید شود. با توجه به شرایط فعلی کشور، شرکت پارت یکی از مجموعههای موفق در حوزه مدلهای زبانی بزرگ بهشمار میرود و این همکاری میتواند گام مهمی در این مسیر باشد.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به موضوع حکمرانی و هوش مصنوعی پرداخت و اظهار کرد: تمرکز اصلی من بر مفهوم حکمرانی مبتنی بر هوش مصنوعی است. معمولاً نگاهها به سمت چتباتهای عمومی و همهمنظوره میرود اما میتوان مسئله حکمرانی را در قلمروهای تخصصی خردتر بررسی کرد تا دستیابی به جمعبندی و راهکار عملی سادهتر شود.
رئیس مرکز نور با برشمردن حوزههایی مانند سلامت، فرهنگ، مسائل اجتماعی، علم، محیط زیست، اقتصاد و سیاست، خاطرنشان کرد: همه این عرصهها نیازمند نوعی حکمرانی نوین هستند و هوش مصنوعی میتواند ابزارهای مؤثری برای مدیریت و راهبری بهتر آنها بهویژه در جهان شبکهای و فضای مجازی امروز فراهم کند.
حجت الاسلام بهرامی با تأکید بر نقش پلتفرمها در این فرایند گفت: پلتفرمها از اثرگذارترین ابزارهای حکمرانی در فضای دیجیتال هستند؛ بسترهایی که تولیدکنندگان، مصرفکنندگان و ذینفعان مختلف را در یک محیط مشترک گرد هم میآورند و ارزش افزودهای جدید خلق میکنند. نمونههایی مانند اسنپ نشان دادهاند که چگونه یک پلتفرم میتواند الگوی یک حوزه را بهطور جدی تغییر دهد.
وی افزود: همین منطق در فضای علمی و پژوهشی نیز قابل تحقق است. پلتفرمهایی مانند ResearchGate، Academia و با اندکی تسامح «نورمگز» نمونههایی از این رویکرد هستند. نورمگز امروز بستری است که در آن سازمانها، تولیدکنندگان مقاله و مصرفکنندگان دانش بهطور همزمان مشارکت دارند.
ابزار نوین رصد تولید علم و حکمرانی علمی در علوم انسانی و اسلامی
رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در ادامه تأکید کرد: از طریق چنین پلتفرمهایی میتوان فضای تولید و مصرف علوم انسانی و علوم اسلامی را رصد کرد؛ اینکه در بازههای زمانی مختلف چه مقالاتی تولید میشود، به چه مسائل و چالشهایی پاسخ میدهد و کاربران بهدنبال چه موضوعاتی هستند. این ظرفیت میتواند به ابزاری مؤثر برای حکمرانی علمی تبدیل شود و در حوزههایی مانند علمسنجی، ارزیابی، رتبهبندی و سیاستگذاری آگاهانه علم و پژوهش مورد استفاده قرار گیرد.
رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) در ادامه سخنان خود با اشاره به نقش تعیینکننده هوش مصنوعی در عملیاتیسازی سیاستگذاریها، تأکید کرد: از مسیر پلتفرمهای هوشمند میتوان فرآیند سیاستگذاری و اعمال سیاستها را بهصورت کاملاً عملیاتی اجرا کرد و این امر دستیافتنی است.
وی افزود: زمانی که هوش مصنوعی به این فضا افزوده میشود ضریب اثرگذاری بهشدت افزایش مییابد؛ بهگونهای که دیگر نمیتوان آن را صرفاً دوچندان شدن دانست. اما واقعیت آن است که این جهش، فراتر از تخمینهای متعارف خواهد بود.
رئیس مرکز نور با اشاره به طراحی یک پلتفرم پژوهشی جدید در این مرکز گفت: ما در مرکز نور بستری پژوهشی طراحی کردهایم که بهزودی عرضه خواهد شد. در این پلتفرم پژوهشگر برای تولید مقاله بهترین و کاملترین گزینه را در اختیار دارد؛ از دسترسی یکپارچه به کتابها، مجلات، آیات قرآن، روایات، منابع تاریخی و دادههای سایر رشتهها گرفته تا امکان ارجاع و استناد دقیق و سریع.
حجت الاسلام بهرامی ادامه داد: هوش مصنوعی در این فضانقش دستیار پژوهشگر را ایفا میکند؛ به او کمک میکند محتوای مورد نیاز خود را بیابد، ساختار متن را سامان دهد، استنادهای دقیق ارائه دهد و نگارش علمی را با جهتگیری مدنظر خود پیش ببرد. در نهایت پژوهشگر میتواند محصول علمی خود را تولید و عرضه کند.
وی با اشاره به لایه نظارتی این پلتفرم افزود: در سطحی دیگر هوش مصنوعی نقش رصد و پایش را بر عهده دارد؛ اینکه چه افرادی چه پژوهشهایی تولید میکنند، با چه کیفیتی، مبتنی بر چه منابعی و در پاسخ به چه نیازهایی. همچنین مشخص میشود مخاطبان این پژوهشها چه کسانی هستند و چه نیازهایی دارند. از این طریق متقاضیان میتوانند نیازهای پژوهشی خود را سفارش دهند و تولید علم بهسمت نیازهای واقعی جامعه هدایت شود.
رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تأکید کرد: چنین بستری یک پلتفرم پژوهشی چندوجهی و هوشمند خواهد بود که هم نیازهای پژوهشگر را پوشش میدهد و هم به نظام حکمرانی علمی کمک میکند. بهجای سیاستگذاریهای دستوری و صدور بخشنامههای سنتی میتوان از مسیر دادهمحور و هوشمند، اهداف کلان علمی را محقق ساخت.
حکمرانی مبتنی بر هوش مصنوعی
حجت الاسلام بهرامی این رویکرد را الگویی قابل تعمیم دانست و گفت: این مدل میتواند در حوزههای مختلف بهعنوان نمونهای عملی از حکمرانی مبتنی بر هوش مصنوعی بهکار گرفته شود و در نهایت حکمرانی بر خودِ هوش مصنوعی نیز از دل همین تجربیات شکل گیرد. طبیعتاً آغاز این مسیر با پروژهها و نمونههای کوچک امکانپذیر است.
وی با اشاره به مباحث مطرحشده از سوی دو تن از حاضران جلسه، اظهار کرد: یکی از منظر سیاستگذاری و دیگری از منظر قانونگذاری به موضوع هوش مصنوعی پرداختند و بهنظر بنده هر دو نگاه کاملاً ضروری است. از یک سو در حوزه مدلهای زبانی و پروژههای کلان به زیرساختهای ملی و بزرگمقیاس نیاز داریم که ایجاد آنها از توان یک مجموعه خصوصی بهتنهایی خارج است. از سوی دیگر باید میدان عمل برای فعالان و نوآوران این حوزه فراهم شود تا بتوانند نقشآفرینی کنند.
رئیس مرکز نور در بخش دیگری از سخنان خود، با اشاره به محدودیت زمانی موجود در این عرصه گفت: فرصت ما بسیار محدود است. بهعنوان یک نمونه عینی، محصول موبایلی با کیفیت بسیار بالا در مرکز نور تولید کردهایم که نظرات کاربران آن در پلتفرم بازار تقریباً همگی مبتنی بر رضایت و قدردانی است.
وی توضیح داد: این محصول در حالی بهصورت رایگان عرضه شد که پیش از آن محصول مشابهی از سوی مجموعهای دیگر و با دریافت هزینه در بازار وجود داشت؛ محصولی که امکانات آن بهمراتب کمتر بود و کاربران آن به کیفیت پایین و قیمت بالا اعتراض داشتند. با این حال با وجود گذشت حدود دو سال از عرضه محصول ما آن محصول قدیمیتر همچنان تعداد نصب بیشتری دارد.
حجت الاسلام بهرامی علت این موضوع را چنین بیان کرد: آن محصول زودتر وارد بازار شده، جایگاه خود را تثبیت کرده و به برند تبدیل شده است. در حوزه هوش مصنوعی نیز اگر دیر اقدام کنیم حتی تولید محصولی در سطح جهانی هم الزاماً منجر به اقبال کاربران نخواهد شد. متقاعد کردن کاربران برای مهاجرت به محصولات داخلی با تأخیر بسیار دشوارتر میشود.
وی در ادامه تأکید کرد: این تجربه بهروشنی نشان میدهد که زمان عامل تعیینکننده در موفقیت یا شکست ما در حوزه هوش مصنوعی است و هرگونه تعلل هزینههایی خواهد داشت که بهسادگی قابل جبران نیست.
وی با اشاره به تجربه موفق سامانه «نورمگز» اظهار کرد: در حوزه مجلات علمی با وجود آنکه بسیاری از نشریات بهصورت رایگان در اینترنت در دسترس هستند، کاربران برای استفاده از نورمگز هزینه پرداخت میکنند؛ با این حال این سامانه همچنان یکی از پربازدیدترین پایگاههای علمی کشور است. دلیل این موفقیت آن است که نورمگز توانسته یک فرهنگ مشخص ایجاد کند و ارزش افزودهای متمرکز، منسجم و معنادار به کاربران ارائه دهد.
رئیس مرکز نور افزود: این مسیر میتوانست بهگونهای دیگر طی شود. همانطور که در تجربه جستوجوگرهای ملی مشاهده شد، این تصور وجود داشت که در حضور ابزارهایی مانند گوگل اسکولار دیگر امکان موفقیت یک سامانه بومی در حوزه مجلات علمی وجود ندارد؛ بهویژه اگر ورود به این عرصه با تأخیر همراه باشد. اما تجربه نورمگز نشان داد که اگر ارزش افزودهای روشن و ملموس ایجاد شود، حتی در چنین شرایطی نیز میتوان به موفقیت دست یافت.
هشدار درباره تأخیر در ورود به هوش مصنوعی
حجت الاسلام بهرامی با تعمیم این تجربه به حوزه هوش مصنوعی تصریح کرد: در این حوزه نیز هرچه شروع فعالیت با تأخیر بیشتری همراه باشد، شانس موفقیت کاهش مییابد؛ بهویژه در قلمروهای تخصصی و محدود. با این حال به نظر میرسد هنوز در این حوزههای خاص ظرفیت مناسبی برای اثرگذاری و توفیق وجود دارد.
وی در ادامه سخنان خود پرداخت و گفت: نکته دیگر ضرورت حمایت هدفمند است؛ موضوعی که خود نیازمند بحثی مستقل با عنوان «علوم انسانی دیجیتال» بهعنوان یک رشته نوپدید است. این حوزه در کشورهای غربی مورد توجه جدی قرار گرفته، اما متأسفانه در ایران و بهویژه در دانشگاههای علوم انسانی تا حد زیادی مغفول مانده است.
رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با اشاره به مطالعات انجامشده در این زمینه بیان کرد: بررسی تجربه دانشگاهها و مراکز علمی جهان نشان میدهد که در اغلب موارد، نهادها و بنیادهای تخصصی نقش تعیینکنندهای در پیشبرد علوم انسانی دیجیتال داشتهاند؛ از جمله بنیاد ملی علوم انسانی آمریکا، بنیاد ملون و شورای پژوهش اتحادیه اروپا که حمایتهای گسترده و مؤثری از این حوزه انجام میدهند.
حجت الاسلام بهرامی تأکید کرد: واقعیت این است که علوم انسانی حوزهای نیست که بتوان از همان ابتدا با منطق صرفاً تجاری به آن وارد شد و پرسشهایی مانند «مدل کسبوکار چیست؟» یا «چه میزان درآمد ایجاد خواهد کرد؟» را محور قرار داد. حتی در نظامهای مبتنی بر بازار نیز این حوزه صرفاً بر اساس محاسبات سودمحور و محافظهکارانه اداره نمیشود.
رئیس مرکز نور در پایان خاطرنشان کرد: حوزه علوم انسانی اقتضائات خاص خود را دارد و بدون حمایت هدفمند و نگاه راهبردی، امکان شکلگیری زیرساختهای پایدار در آن وجود نخواهد داشت.