استقلال اقتصادی؛ راهبرد بنیادین در اندیشه امام خمینی

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ تنها یک رخداد سیاسی برای تغییر حکومت نبود بلکه طرحی نو درانداخت که هدفش بازگرداندن هویت از دسترفته ملت ایران و رهایی از همه اشکال وابستگی، اعم از فرهنگی، سیاسی، نظامی و اقتصادی بود. بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) بارها و در مقاطع مختلف هشدار دادند که وابستگی اقتصادی سرمنشأ همه وابستگیهاست و اگر کشوری در تأمین نیازهای خود متکی به بیگانگان باشد دیر یا زود استقلال سیاسی و نظامی خود را نیز از دست خواهد داد. ایشان با تکیه بر تجربه تاریخی ملت ایران در دوران سلطه استعماری، استقلال اقتصادی را بهعنوان یک راهبرد بنیادین برای آزادی و عزت ملت معرفی کردند.
متونی که از امام خمینی(ره) در سالهای ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ به یادگار مانده نشان میدهد که ایشان این مسئله را نه یک موضوع صرفاً اقتصادی بلکه مسألهای تمدنی، فرهنگی و سیاسی میدانستند. در این یادداشت میکوشیم با استناد به سخنان ایشان، ابعاد این نگاه را بررسی کنیم.
استقلال اقتصادی؛ ضامن استقلال سیاسی
امام خمینی(ره) در مصاحبهای با روزنامه «دی ولت کرانت» هلند در ۱۶ آبان ۱۳۵۷ در شرایطی که هنوز نظام شاهنشاهی سقوط نکرده بود بهروشنی بیان کردند که سیاست جمهوری اسلامی ایران بر حفظ آزادی و استقلال استوار خواهد بود. اما این استقلال، تنها با شعار به دست نمیآید؛ شرط نخست آن خودکفایی در نیازهای اساسی است. ایشان فرمودند: «ما چیزی را که نداریم و به آن نیاز داریم، از خارج میخریم، ولی چرا خود تولیدکننده ما یحتاج خود نباشیم؟ سیاست ما همیشه بر مبنای حفظ آزادی و استقلال و حفظ منافع مردم است که این اصل را هرگز فدای چیزی نمیکنیم.»
این سخن بهخوبی بیانگر ارتباط مستقیم میان تولید داخلی و حفظ استقلال سیاسی است. اگر جامعهای نتواند خود را اداره کند، مجبور است برای نیازهایش دست نیاز به سوی قدرتهای بیگانه دراز کند و همین آغاز زنجیرهای از وابستگیهای خطرناک خواهد بود.
وابستگی؛ سرچشمه تحمیل اراده بیگانگان
در ۵ دی ۱۳۵۸ امام خمینی(ره) در جمع اعضای «مؤسسه مبارزه با اعتیاد» سخنانی ایراد کردند که امروز هم کاملاً راهبردی و زنده است. ایشان تصریح کردند که وابستگی اقتصادی به آمریکا و قدرتهای استعماری راه را برای نفوذ سیاسی و نظامی آنان هموار میکند: «اگر مملکت شما در اقتصاد نجات پیدا نکند، وابستگی اقتصادی داشته باشد، همه جور وابستگیها دنبالش میآید. وابستگی سیاسی هم ما پیدا میکنیم. وابستگی نظامی هم پیدا میکنیم.»
این بیان نشان میدهد که استقلال اقتصادی صرفاً یک مقوله مالی یا صنعتی نیست بلکه زنجیرهای از استقلالهای دیگر را تضمین میکند. کشوری که نتواند غذای مردم خود را تأمین کند یا در صنایع اصلی نیازمند واردات باشد دیر یا زود در سیاست خارجی و حتی در دفاع از مرزهای خود مجبور به عقبنشینی خواهد شد.
امام خمینی(ره) با شجاعت اعلام میکنند: «ما وقتی میتوانیم زیر بار او نرویم که در این قضیه قدرتمند باشیم. یک وقت او تشر بزند میگوییم نه ما احتیاجی نداریم.»
این نگاه بنیان فکری سیاست «اقتصاد مقاومتی» است که سالها بعد رهبر معظم انقلاب اسلامی آن را بهعنوان راهبردی جامع مطرح کردند.
استقلال اقتصادی؛ مسئولیت همگانی
نکته مهم در منظومه فکری امام(ره) آن است که خودکفایی و استقلال اقتصادی صرفاً وظیفه دولت یا یک نهاد خاص نیست بلکه مسئولیت عمومی مردم است. ایشان در ۲۹ دی ۱۳۵۹ در جمع اقشار مختلف مردم با صراحت تأکید کردند: «همه ملت کوشش کنند، هر کس در هر جا که هست کوشش کند. و کوشش این باشد که ما باید وابسته نباشیم. اگر دهقانهای ما در صحراها و در هر کجا که هستند این معنا را بفهمند که کوشش باید کرد تا وابسته نبود و هر کس وابسته است اسیر است.»
در این نگاه کشاورز با تولید محصول داخلی، صنعتگر با خلاقیت و نوآوری، کارگر با تلاش در خط تولید و دانشمند با اختراع و پژوهش همگی در یک جبهه مشترک میجنگند: جبهه رهایی از وابستگی.
بهبیان دیگر، استقلال اقتصادی در اندیشه امام(ره) یک پروژه صرفاً حکومتی نیست بلکه حرکتی ملی و مردمی است که همه اقشار در آن نقش دارند.
وابستگی؛ مانع شکوفایی استعدادها
یکی از ژرفترین تحلیلهای امام خمینی(ره) در این زمینه در وصیتنامه سیاسی-الهی ایشان (۲۶ بهمن ۱۳۶۱) آمده است؛ جایی که با نگاهی تمدنی، هشدار میدهند: «بدانید ما دام که در احتیاجات صنایع پیشرفته دست خود را پیش دیگران دراز کنید و به دریوزگی عمر را بگذرانید قدرت ابتکار و پیشرفت در اختراعات در شما شکوفا نخواهد شد.»
این سخن حقیقتی تاریخی است. ملتی که همواره در انتظار واردات فناوری از خارج باشد هیچگاه فرصت نمییابد استعدادهای خود را بهکار گیرد و بر قلههای دانش و صنعت بایستد. وابستگی به واردات نهتنها استقلال سیاسی و اقتصادی را از بین میبرد بلکه روحیه خودباوری و اعتمادبهنفس ملی را نیز نابود میسازد.
از همین رو امام(ره) بهروشنی بیان میکنند که وابستگی مساوی با اسارت است؛ اسارتی که گاهی از زنجیرهای آهنین استعمار سختتر و عمیقتر است زیرا اراده ملت را فلج میکند.
پیامدهای بیتوجهی به استقلال اقتصادی
با توجه به بیانات امام خمینی(ره)، میتوان چند پیامد خطرناک وابستگی اقتصادی را برشمرد:
۱. تحمیل اراده سیاسی بیگانگان: کشوری که نیازهای اساسی خود را وارد میکند مجبور است در سیاست خارجی نیز مطابق میل صادرکنندگان رفتار کند.
۲. وابستگی نظامی: صنایع دفاعی بدون پشتوانه داخلی به ابزار فشار دشمن تبدیل میشوند.
۳. تضعیف روحیه ملی: مردمی که همواره مصرفکننده کالاهای بیگانه باشند اعتمادبهنفس خود را از دست میدهند.
4. توقف نوآوری و اختراع: واردات بیرویه، نیاز به تولید داخلی را از بین میبرد و در نتیجه استعدادهای جوانان شکوفا نمیشود.
۵. گسترش اسارت فرهنگی: وابستگی اقتصادی زمینهساز پذیرش الگوهای فرهنگی و سبک زندگی بیگانه خواهد بود.
این نکات نشان میدهد که تأکید امام(ره) بر استقلال اقتصادی صرفاً یک نگاه اقتصادی نبود، بلکه یک راهبرد همهجانبه برای حفظ هویت و عزت ملی بود.
تداوم راهبرد در اندیشه رهبر معظم انقلاب
پس از ارتحال امام خمینی(ره) رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها بر همین مبنا حرکت کردهاند. طرح «اقتصاد مقاومتی» که از سوی ایشان مطرح شد در حقیقت تداوم همان نگاه امام(ره) است. جوهره این راهبرد تکیه بر توان داخلی، تقویت تولید ملی، کاهش وابستگی به واردات و تبدیل تهدیدها به فرصتهاست.
بنابراین میتوان گفت که سیره امامین انقلاب در عرصه اقتصاد، بر یک اصل استوار است: «استقلال اقتصادی، شرط تحقق استقلال سیاسی و فرهنگی است.
جمعبندی
بازخوانی سخنان امام خمینی(ره) از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ نشان میدهد که ایشان با نگاهی آیندهنگرانه و واقعبینانه، استقلال اقتصادی را ستون فقرات استقلال سیاسی و فرهنگی ملت معرفی کردهاند. ایشان هشدار دادهاند که هر گونه وابستگی در اقتصاد به اسارت سیاسی، نظامی و فرهنگی خواهد انجامید و تنها راه نجات، تکیه بر توان داخلی، خودباوری و تلاش همگانی است.
امروز که ملت ایران در برابر جنگ ترکیبی دشمن قرار دارد بازگشت به این اندیشه راهبردی بیش از هر زمان ضروری است. همانگونه که امام خمینی(ره) در وصیتنامه خود نوشتند تا زمانی که ملتها به واردات وابسته باشند استعدادهایشان شکوفا نخواهد شد. بنابراین وظیفه همه از دولت تا ملت، از دانشگاه تا کارخانه و از شهر تا روستا آن است که در مسیر خودکفایی و استقلال اقتصادی گام بردارند.
بدینسان میتوان گفت که استقلال اقتصادی در اندیشه امام خمینی(ره) نه یک شعار گذرا بلکه یک راهبرد تمدنی برای ساختن ایرانی آزاد، آباد و عزتمند است. راهی که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز بر ادامه آن تأکید دارند و آینده انقلاب اسلامی در گرو تحقق آن است.